"16 apreldən sonra proseslər normal məcraya düşəcək" - Ələsgər Məmmədli

- Türkiyə 1961-ci ildə qəbul olunan konstitusiya ilə tam parlamentar sistemi mənimsəmişdi. Parlamentar sistemin də xüsusiyyətlərindən biri hökumətin parlamentdə formalaşması, parlamentdə çoxluq təşkil edən partiyanın hökuməti qurması və eyni zamanda bütün hökumət səlahiyyətlərinin də baş nazir və nazirlər vasitəsilə həyata keçirilməsi idi. İndiki halda bu dəyişikliklərin birinci istiqaməti idarəetmədə səlahiyyətləri tamamilə baş nazirdən alıb xalq tərəfindən seçilən prezidentə verməkdir. Bu da  təbii ki, prezidentli respublika sistemi  adlanır. Burda prezident seçilmiş şəxs hökuməti qurmaq, onun hüquqi-siyasi fəaliyyətinə nəzarət etmək hüququnu özü daşıyır.  Bir önəmli fakt da odur ki, hökumət artıq parlamentdən formalaşmayacaq. Yəni parlamentin hər hansı bir üzvü hökumətə seçilərsə, o, parlamentdən istefa verməlidir. Hal-hazırda isə millət vəkilləri eyni zamanda nazir ola bilir. Yeni sistemdə isə millət vəkilləri nazir ola bilməyəcək, nazir seçildiyi andan millət vəkilliyi bitəcək. Yaxud da kənrdan kimsə nazir təyin ediləcək. İkinci önəmli məqam isə burda prezidentlərin səlahiyyətlərinin genişliyidir. Türkiyədə  qanunvericiliyə görə, qanunlar üstün hüquqi qüvvəyə malikdir və Nazirlər Kabineti qanunların icrası üçün qərarları bu qanunların daxilindən çıxarırdı. İndiki halda prezidentə qərarnamələr imzalama hüququnun verilməsi istənir. Qərarnamə Türkiyə hüququna yeni gəlir. Bu, bizim prezidentin fərman kateqoriyasıdır. Burada çox ciddi problem səlahiyyət bölgüsünün olmamasıdır. Həm eyni məsələdə qanun, həm də fərman ola bilər. Qanunu parlament qəbul edəcək, fərmanı prezident. Bunlar arasında ziddiyyət də yarana bilər. Düzdür, yeni konstitusiya dəyişiklikləri təkliflərində göstərilib ki, belə ziddiyyət olarsa, qanun üstün hüquqi qüvvəyə malikdir. Amma ən azından göstərilməliydi ki, hansı sahəni prezident tənzimləyir, hansı sahəni parlament. Çünki parlamentin səlahiyyət sferasını prezident qərarnamə ilə tənzimləyirsə, artıq onun səlahiyyətlərinə müdaxilə etmiş olacaq. Üçüncü önəmli məqam parlamentin səlahiyyətlərinin zəifləməsidir. Düzdür, millət vəkillərinin sayı 550-dən 600-ə çıxarılıb. Amma siyasi sferada siyasi partiyaların ciddi rol oynaması məhdudlaşacaq. Bunun əsas səbəbi odur ki, hökuməti siyasi partiyalar qurmayacaq. Nəticə etibarilə prezidentin namizədlərini seçkilərdə beş faiz və üstündə səs alan partiyalar, bir də yüz min vətəndaş imza  toplayıb irəli sürə bilər. Yəni bir formada siyasi partiya əlaqəsi olacaq. Ümumi götürdükdə isə siyasi partiyalar əvvəlki qədər dominant olmayacaq. Siyasi partiya sistemi bu və ya digər formada plüralist demokratiya üçün olmazsa olmaz şərtlərdəndir. Yaxın çevrədə də bunu aydın şəkildə görürük ki, harada siyasi partiyalar zəiflədilib, orda gedərək daha diktəçi, daha avtoritar rejimlər formalaşıb. Məhz indi Türkiyədə bu ehtimal var ki, siyasi partiyaların siyasi səhnədən çıxarılması avtoritar rejimə yön vermə prosesini sürətləndirə bilər. Dördüncü problemli məqam odur ki, bir çox strateji əhəmiyyət daşıyan Məhkəmə-hüquq Şurası, Baş Prokurorluq üzvləri, Baş prokuror kimi önəmli  qurumların vəzfəli şəxslərini təyin etmək səlahiyyətinin böyük bir hissəsi prezidentə keçir. Əsasən birinciləri prezident təyin edəcək. Yaxud da kollegial qurumların bəlli çoxluğunu, o, təyin edəcək. Bu, əlbəttə ki, Türkiyədə oturmuş bir sistemin dəyişməsi deməkdir. İndiyədək bu tip qurumlara müxalifət-iqtidar bəlli bir bölgü  ilə namizəd irəli sürürdü və parlament təsdiqləyirdi. Burda siyasi tərəflərin balanslı təmsilçiliyi vardı. İndi artıq bu balanslı təmsilçilik prezidentin daha çox iradəsi çərcivəsində olacaq. Bu da gələcəkdə o qurumların qərar verməsinədəki tərəfsizliyinə şübhə yaradacaq. 

- Konstitusiya dəyişikliyi həm də sekulyarlarla şəriətçilərin, cümhuriyyətçilərlə osmanlıçıların mübarizəsi kimi qiymətləndirilir. Türkiyənin daxildən bu dərəcədə bölünməsinin səbəbləri nədir?

- Əslində Türkiyənin içərisində yapı etibarı ilə hər zaman mühafizəkarlarla müsairlərin mübarizəsi olub. Bu sadəcə son on-on beş ildə ortaya çıxan bir proses deyil. Geriyə baxsaq, əllinci-altmışıncı illərdə Menderes hökumətinin qurulması və Cümhuriyyət Xalq Partiyası ilə onun Demokrat Partiyasının ziddiyyətli mübarizəsində də bunu görə bilərik. 60-cı ildə hərbi çevrilişin olması bu dərinləşmənin yaranması ilə bağlı idi. Hətta 80-ci ildəki dövlət çevrilişinin olması da bununla bağlı idi. Sağ-sol mübarizəsi, yenə eyni qarşıdurma 15 min türk vətəndaşının küçələrdə bir-birini öldürməsinə səbəb olmuşdu. Yalnız bundan sonra hərbi çevriliş gerçəkləşmişdi. Türkiyə konyuktur baxımından bu iki qütb arasında daim mübarizə içərisində olub. Bu, 1908-ci ildə ikinci məşrutiyyət dönəmində də vardı. Jon türklərlə osmanlıçıların mübarizəsidə bu idi. Son yüz ildən çoxdur ki, bu Türkiyədə var. Zaman-zaman bu yüksələn templə qalxır və yüksəldikdən sonra bir yerdə kəsilir. 60-cı ildə bu hərbi çevrilişlə kəsildi, 80-ci ildə də eynisi oldu. Son 12- 14 ildə də Ərdoğan hökumətində, bu, yenə yüksəlməyə başladı. Bunu da bir hərbi çevrilişlə kəsməyə çalışdılar, amma baş vermədi. Ona görə də daha mürəkkəb vəziyyətə gəlib çıxıb. Əslində 15 iyul çevrilişi baş tutsaydı, bu məsələ sıfırlanıb, bir də təkarən 20 ildən sonra gündəmə gələ bilərdi. Amma indi ilk dəfədir ki, bu, tam kəsilmədi.  Əksinə, digər tərəf - mühafizəkar, bəzən də dindar kimi adlandırılanlar bu prosesdən daha güclü çıxdı. Amma mən bunu heç də son aktual siyasətlə qiymətləndirməzdim. Bu, Türkiyənin, ümumiyyətlə, son 100 illik siyasi prosesində mövcuddur. Əlbəttə, Türkiyə toplumunun yüzdə yetmişi, bəlkə də bir az da çoxu mühafizəkardı. Hətta CHP iqtidarda olduğu zaman, DSP, SHP  dönəmlərində də toplumda mühafizəkarlar çox idi. Ərdoğansa bundan yaxşı istifadə etdi.  O, kütləyə  oynamağı bacaran, zaman-zaman ənənəvi siyasi vərdişlərdən kənara çıxaraq sərt dildən, yeri gələndə jarqonlardan istifadə edən və həmin o altımış-yetmiş fazilkik kütlənin səsini önə çıxaran manevrlər edərək uğur qazandı. Bunu biz Ərdoğanın 2002-ci ildən bu yana girdiyi seçki proseslərini analiz etsək, görə bilərik. Bu fərq isə hər zaman mövcuddur. Amma bu fərq həmişə mühafizəkarların idarəetməni ələ alaraq güclərini qabarıq şəkildə göstərmək istədiyi zaman siyasi gərginliyə səbəb olur. Düşünürəm ki, bu proseslər referendumdan sonra xeyli geriləyəcək və bu gərginlik düşəcək. Məncə, bu referendumun keçməsi üçün mühafizəkar kəsim, onun başında duran Ərdoğan nəticəni əldə etmək üçün bu qədər qabarıq və aqressiv  siyasət yürüdürlər. Türk toplumu isə uzun müddət aqressiv siyasəti qaldıracaq bir toplum deyil. Böyük ehtimalla biz 16 apreldən sonra proseslərin normal məcraya dönüşünün şahidi olacağıq. 

- Keçirilən rəy sorğularından tərəflərin şanslarının bərabər olduğu görünür. Referendumdan sonra tərəflərin birinin nəticəni qəbul etməməsi bölünməyə, daxili savaşa gətirib çıxara bilərmi? 

- Daha öncə bu tip qarşıdurmalar olub. 70-80-ci illərdə Türkiyədə millətçilərlə solçuların küçə savaşlarında 15 min gənc ölüb. Amma 11 sentyabr 1980-ci ildə  hərbi çevriliş olub, səhərisi gün, yəni 12 sentyabrda heç kim ölməyib. Bəzən bir məqsədə çatmaq üçün gərginlik ən üst səviyyəyə çıxarılır və sonra isə o kəsilir. Çünki bu idarə olunan gərginlikdir. İndiki halda da  proseslər idarə olunandır. Kortəbii qarşıdurmaların yaranacağı ehtimalı yoxdur. Amma indiki statistikanın o qədər də etibarlı statistika olduğunu düşünmürəm. Çünki hələ önümüzdə bir ay vaxt var. Bu bir ay ərzində bir çox dalğalanma ola bilər. Bu dalğalanmalar mühafizəkar kəsimin lehinə ola bilər. Son gərginliklər, xüsusilə xarici ölkələrin etdikləri Türkiyənin daxili işinə müdaxilə kimi görünə bilən səhnələr hal-hazırda Ərdoğan və onun tərəfdarlarının lehinə işləyən bir prosesdir. Hətta təsadüfi deyil ki, Kılıçdaroğlu istər Almaniya, istərsə də Hollandiya ilə bağlı məsələdə özünü sığortalamaq üçün, işin yükü onda qalmasın deyə onların davranışının Türkiyə dövlətinin siyasəti baxımından yolverilməz olduğunu bildirdi. Onun məqsədi odur ki, "yox” demək istəyənlərin arqumentləri bu və ya digər formada əlindən alınmasın. İndiki halda elə bir görüntü yaradılır ki, guya Türkiyə basqı altındadır. Ərdoğan və onun tərəfdarları daha yaxşı rejim istədiyi üçün Qərb onlara qarşıdır. Bu görüntü də təbii ki, "hə” səslərini çox sürətlə artıracaq. Türkiyə toplumu da görəndə ki, Ərdoğan tərəfinin üzərinə çox gedilir, deyəcəklər, hə, deməli, bu haqlıdır və ona dəstək olaq. Ona görə də indiki statistikaları hələ etibarlı saymıram. Türkiyənin keçmişinə baxanda, toplumunun ideoloji yapısına baxanda "hə” səslərinin keçməsi yüksək görünür. Son seçkilərdə 52 faiz səs toplamış Ərdoğan bu işin başındadır, üstəlik 10-15 faiz səs toplayan MHP-nin yarısı onu dəstəkləyir. Belə olduğu halda mühafizəkar kəsimin 60 faizə yaxını "hə” tərəfində görünür. Amma güncəl siyasət çox dəyişkən də ola bilir. Məsələn, türk toplumu yenidən sultan istəyərmi? İstəməz. Mənim gördüyüm, on il içərisində yaşadığım bir toplumun monarxiyanın geriyə gəlməsini arzuladığını düşünmürəm. Türk toplumu dəyərlərini qoruyan, ənənəsinə bağlı bir lideri önündə görmək istəyir. Amma bunun heç də seçimsiz, bir ağızdan çıxan sözə baxan toplum kimi görmək də yanlışdı. Türk toplumu yeri gələndə siyasiləri durdurmağı bacarır. 2001-ci il seçkilərində parlamentdə olan 550 millət vəkilini o toplum seçki ilə göndərdi, yerinə yeni 550 adam seçdi. Toplum siyasətçilərdən bezdiyi  zaman onları cəzalandırır. O zaman da belə oldu. Prosesin necə olacağından aslı olmayaraq, "hə” çıxsa belə, bu, Türkiyədə avtoritarizmin formalaşması demək olmayacaq. Ola bilsin ilk seçkidə belə Ərdoğan cəzalandırılsın və qalib gələ bilməsin.

- Referenduma təbliğat-təşviqat prosesi fövqaladə vəziyyət şəraitində keçirilir. İqtidar tərəfinin daxildə müxalifətə təzyiqləri müşahidə olunur, xaricdə, xüsusilə Avropa ölkələrində isə iqtidarın apardığı kampaniyalara qarşı təzyiqlər edilir. Bu olanlar nə qədər hüquqa uyğundur? Demokratiyanın təməl şərtlərini ödəyirmi?

- Sualın qoyuluşu olduqca aktualdır. Çünki Türkiyədə 15 iyuldan sonra elan edilmiş fövqaladə vəziyyət rejimi var və bir çox hüquqlar asqıya alınıb. Hüquqların asqıya alındığı bir mühitdə azad, ədalətli, demokratik bir seçkinin keçirilməsi və nəticənin o tip olduğunu iddia etmək heç də mümkün deyil. Bu aspektdən düşünürəm ki, indiki referendum əvvəlki seçkilərdən xeyli fərqlənir. Əvvəllər Türkiyədə mediada tərəf  olduğu bilinən güclü qurumlar vardı, haqsız rəqabət mühiti vardı. Amma tam plüralist bir media vardı. Düzdür, indi də "tam yoxdur” demək olmaz, amma bu və ya digər formada basqı altında olan, qorxudulmuş, ürkən bir media var. Xeyli sayda, 1500-ə qədər vətəndaş cəmiyyəti qurumu bağlanıb. Eyni zamanda 4 mindən çox universtet müəllimi və idarəçisi işindən uzaqlaşdırılıb. 100 mindən çox insan 15 iyulla əlaqədar olaraq işdən azad edilib.  Belə olan halda tam azad seçki keçirildi demək və onun nəticəsini qəbul etmək çətin olacaq. Əgər burada "yox” deyən tərəf indiki halda CHP,  MHP-nin bir qanadı və HDP-nin manevr imkanları məhdudlaşarsa, onlar nəticəni tanımaya bilər. Bu da yeni bir situasiya yaradacaq. Amma hadisələr daha spontan, daha lokal baş verir. Məsələn, Sinan Oğan, Ümid Özdağ, Meral Akşener MHP-nin "yox” deyən qanadında təmsil olunurlar. Onlara fərdi hücumların olması, bu hücumların qarşısının alınmaması, əlbəttə, hökumətə şübhə yaradır. Bunlar fərdi hadisə kimi dəyərləndirilə bilər. "Bunu hökumət təşkil edib” demək çətindi, amma hadisələrin baş verməsinin qarşısının alınması, oradakı insanların şəxsi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi öhdəliyi hökumətin üzərindədir. Ona görə bərabər hadisədə bərabər yanaşma mövcud olacaqmı? Məsələn, Sinan Oğan ona edilən hücumda "belə bir hal Ərdoğana qarşı edilsəydi, o şəxs də belə azad ediləcəkdimi” - deyə sual qoydu. Çox doğru yanaşmadı. Hüquq eyni insanlara, eyni hadisələrdə bərabər şəkildə tətbiq olunurmu, yoxsa yox? Belə olmursa, deməli, diskriminativ tətbiq olunur. Bu da problem  yaradır. Bu cür hadisələr əvvəlki seçkilərdə, geniş olmasa belə, indiki seçiklərdə də var və bu hadisələr də seçkinin nəticələrini qiymətləndirməyə təsir edəcək. 

- Türkiyədə bir rejim dəyişikliyi olacaqsa, bunun bizim regiona - Azərbaycana nə kimi təsirləri olacaq? 

- Əslində hazırda Türkiyədə baş verən proseslər bizə çox mənfi təsir edir. Çünki biz daha çox plüralist, qatılımcı demokratik bir sistemin gəlməsi üçün çalışdığımız halda, birdən-birə zaman-zaman nümunə göstərdiymiz türk parlamentar sistemindən imtina edilir. Bu, bizim gözləntilərimiz aspektindən heç də yaxşı hal deyil.  Biz həmişə istəmişik ki, daha müasir, daha demokratik, eyni zamanda plüralist bir rejimə sahib olaq. Daha çox vətəndaş idarəetmədə iştirak etsin.  Öz səsini eşitdirə bilsin. Amma bundan imtina edilib, tək fərdə keçmək, tək səlahiyyət sahibinə dönmək xüsusilə bizim region üçün, kültür üçün o qədər də uğurlu nəticələr gətirməyib. Məsələn, prezidentli respublika sistemi pisdirmi? Əgər Amerikanın sistemini götürsək, pis sistem deyil. Orda da demokratiya işləyir. Qüvvələr balansını qoruya biliblər. Köhnə totalitar idarəetmədən çıxıb, guya bu və  ya digər formada demokratik idarəetməyə keçən ölkələri bir-bir sayasaq, görərik ki, heç də uğurlu sistem qura bilməyiblər. 1989-cu ildən Nazarbayev Qazaxıstanın başındadır və artıq 28 ili geridə qoyur. Otuz ilə yaxındır ki, bir idarəetmənin başındadır. Tək adamdır, başqanlıq sistemidir, amma dəyişim yoxdur, alternativ yoxdur. Türkmənbaşı öldü, yerinə yeni türkmənbaşı gəldi. Eyni məqam davam edir. Azərbaycanda 23 ildir eyni sistem davam edir. Rusiyada Yeltsin hakimiyyəti Putinə verəndən sonra 20 ilə yaxındır bir əl var.  Sadəcə arada Medvedevlə kiçik bir paslaşma oldu. Eyni şəxsin hakimiyyəti davam edir. Bütün bu saydığım sistemlərin hamısı Türkiyənin bu gün keçmək istədiyi sistemdir. Türkiyə bu gün buna gedir. Bu aspektdən  yaxşı bir nümunə yoxdur ki, deyək parlamentar sistemdən imtina edib prezidentli sistemə keçdiyimiz zaman toplum idarəetmədə daha qatılımcı olacaq, daha çox iştirak edəcək. Bu, artıq bəri başdan bizə mənfi implus verir. Çünki ətrafda belə yaxşı nümunələr yoxdur. Bu baş verənlər həm region ölkəsi kimi, həm də Türkiyə ilə çox yaxın olduğumuz üçün, ondan bir çox məsələdə nümunə götürdüyümüzdən bizim demokratik proseslərə mənfi qatqısı olacaq. Eyni zamanda Orta Asiya ölkələri ilə münasibətlərdə, Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Türkiyə bu tərəfə  yaxınlaşmış kimi olacaq. Türkiyə bu və ya digər formada bu ölkələrin Qərbə çıxışı yolunda bir körpü rolunu oynayırdı. Bu da demokratik gözləntilər baxımından heç də yaxşı hal deyil.