Gözləmə

1 iyun - Beynəlxalq Uşaqları Müdafiə Günü

Çingiz Sultansoy

"A True Story” silsiləsindən hekayə

Səncə, neçə saatdan sonra öləcəm?

Ernest Heminqueyin doqquz yaşlı oğlunun sualı.

Bu olay otuz altı il əvvəl baş verib. Kiçik qızım Güney məktəbə yeddi yaşı tamam olmamış getmişdi. Həyat yoldaşım o zaman Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin şəhərdən kənarda yerləşən elmi-tədqiqat institutunda laborant işləyir, dissertasiya yazırdı, institutun avtobusuyla Pirşağıya səhər gedib, axşam qayıdırdı.

Bu nədəndən Güneyi və iki sinif yuxarı oxuyan Jaləni məktəbə daha çox mən aparıb-gətirirdim, ayrı-ayrı, çünki növbələri fərqli idi. Çətin deyildi - Funikulyorun yanındakı binada - ata evimizdə yaşayırdıq, 190 saylı orta məktəb "Pasaj” bazarı, Uroloji Xəstəxanadan bir tin yuxarıda, işlədiyim elmi-tədqiqat laboratoriysı isə "Bakı Soveti”, indiki "İçərişəhər” metrosunun yanında idi.

Bütün bu ev-məktəb-iş-məktəb-ev marşrutları şəhərin mərkəzindəki kiçik, ən qısa tərəfi altı yüz-yeddi yüz metr, ən uzun tərəfi kilometryarım-iki kilometrdən artıq olmayan ücbucağa sığırdı, bütün istiqamətlərdə gedən avtobus-trolleybus bol, qiyməti də ki dörd-beş qəpik. Əlbəttə, işdən icazə almışdım, yoldaşımın da dissertant kimi kitabxana günləri vardı, anam, nadir hallarda atam də kömək edirdilər...

Adətən, günün sonunda işdən dərhal sonra ikinci növbədə oxuyan Güneyi məktəbdən götürürdüm. Bəlkə də valideynlər arasında uşaqların dalınca hamıdan tez gələnlərdən biriydim, çünki altıda, bəzən daha tez çıxıb məktəbə yollanırdım, Güneyi evə çatdırıb bəzən laboratoriyaya qayıtmağım da olurdu – nadir hallarda, iş çox ya da yoldaşlarımla yeyib-içmək tədbiri olanda.

Bir dəfə işdə başim qarışdi, yubanıb yarım saat gec çıxdım və məktəbə tələsdim. Dekabrın ortalarıydı, hava tez qaralırdı. Küçə fənərləri yanmırdı, bu saatlarda maşınla dolu qaranlıq Kommunist, - indiki İstiqlaliyyət, - küçəsini yalnız faralar işığlandırırdı. Motorlu işıq selin qarşısında ayaq saxlayası oldum, bu gur ağ rəngli, qırmızı və sarı işıq zərrəcikləri də səpələnmiş selin, pəncərə işıqları daha gur görünən qaranlıq divarlı köhnə binaların, soyuq Bakı axşamının bütün bu işıq və rəng mozaikasının gözəlliyi gözlərim qarşısında olsa da, görmürdüm, duymurdum. Fikir və qayğılarla dolu adam gözəllik görər?!

Ah, o günlərə bircə saatlıq, beş dəqiqəlik, otuz saniyəlik qayıtmaq, anamı, üç il sonra dünyadan köçəcək atamı görmək olsaydı...

Yüz-yüz əlli metr aralı, əks tərəfdə, metroyla üzbəüz Kommunist və Buynakski, - indiki Şeyx Şamil, - küçələrinin kəsişməsində yeraltı keçid vardı, amma yolumu uzatmamaq, vaxta qənaət nədənindən ona enmədim. Məktəbə ən qısa yolla çatmaq üçün gur trafikli küçə boyu ayağımın altına yox, maşınlara baxa-baxa addımlayır, az da olsa seyrəlməsini güdürdüm ki, o tərəfə adlayım.

Gecikməyimin səbəbi laboratoriyanın işi deyildi. İki uşaqlı ailə, maaşım ortadan aşağı – yüz qırx manat, yoldaşımın da doxsan manat. Sovet dönəminin bu cür maaşlarıyla dolanmağın çətinliyi o illərdə yaşamış hər kəsə bəllidir. Hələ görün kirayədə yaşayanlar nə çəkirdi? Ona görə də maddi xeyri olmayan, seyrək honorarları yazıldığı kağız xərcini ödəməyən hekayələr yazmaqdan və işdən başqa həmişə əlavə qazanc axtarışındaydım.

Bu iş də onlardan biriydi, konkret nə olduğunu unutmuşam. O vaxtlar şeirləri ruscaya filoloji tərcümə edir, Moskvaya, hamının qısa "VAK” adıyla tanıdığı, tam adı SSRİ Təhsil Nazirliyi nəzdində Ali Attestasiya Komissiyası olan təşkilata təsdiq üçün göndəriləsi, müdafiə olunmuş namizədlik və doktorluq dissertasiyaları, Bakıda çap ediləsi metodik vəsait, monoqrafiyaları rus dilinə çevirir, hərdən kurs işi, ya da "Литературный Азербайджан” jurnalının məsul katibi Aleksandr Qriçin tapşırığıyla maraqsız, heç kimin resenziya yazmaq istəmədiyi kitablara sol ayağımla resenziya yazır, riyaziyyat – cəbr, həndəsədən özəl dərs deyir, daha doğrusu, repetitorluq edirdim. Nə iş olsa yapışırdım ki, evə pul gətirim.

O ömürlük yadımda qalan axşam da gedə-gedə sanki yoldaşım ya anam məni qınayırmış kimi fikirləşirdim ki, hə, gecikmişəm, nolsun?. Uşaq küçədə deyil, tək də deyil, məktəbin içində, nəzarətdədir, - o vaxt məktəbdəki nizam-intizam indiki kimi deyildi, hələ pozulmamışdı, etibar eləmək olardı, - yanında müəllimlərdən, növbətçilərdən həmişə kimsə var. Nə olacaq? Bir az da gözləyər, özümü çatdırıram indicə. Bu tərcümə işini də kefimdən götürməmişəm, evə, ailəmə xərcləyəcəm, kefə, yeyib-içməyə, qumara yox. O illərdə qumar oynayırdım, "iyirmi bir”, daha çox poker, coker, amma bir olaydan sonra birdəfəlik tərgitdim, tərgitməyimin də, başlamağımın da ayrıca səbəbləri vardı, elə məni ekstrimə, böyük dalğalarda üzməyə, həyatımla risk eləməyə qurşandıran səbəb. Uzun və mürəkkəb məsələdi, bir ayrı vaxt danışaram, indiki söhbətə dəxli yox.

Kommunist küçəsini sürətlə ötən maşınların arasından, - narazı qısa, qıcıqlı orta, hirsli daha uzun, yeddimərtəbəli qəliz söyüş kimi uzun və qəzəbli siqnal səslərini boş verərək, - qaça-qaça keçdim. Yolun qalanı asan idi, marşrut avtobusu kimi daimi dolandığım üçbucağın ən qısa tərəfini yeyin addımlara qət edib vaxtilə özüm də oxuduğum, "azsektor” məktəbləri arasında elit sayılan, fars dili təmayüllü məşhur 190 saylı məktəbə çatdım.

Məktəbin həyəti boş, hər tərəf qaranlıq idi, qapının düz üstündə divara vurulumuş projektor kimi gur fənər də yanmıırdı, məktəb binasının işıqları da, yalnız foyedə bir-iki zəif lampa işarırdı. İndiki kimi yadımdadır - Güney yarıqaranlıq böyük foyedə təkcənə dayanıb, əynində də böyük bacısının "importnı” nimdaşı – qırmızı, şirin ayı balasına oxşadan kombinezon. Uşaq yeniyetməliyinə qədər bacısının köhnələrini geyindi, dərd eləmədi, təbii, gözünü açıb gördüklərini az qala hamı norma kimi qəbul edir. Bütün uşaqları aparıblar, qalıb tək, böyük foyedə daha da balaca görünən, tənha bir qızcığaz...

Böyük sütunun arxasından çıxanda gözləyirdim ki, məni görəndə sevinəcək, həqiqətən də görən kimi üstümə yüyürdü, ayaqlarımı da qucaqladı, amma hönkür-hönkür ağladı. Bəlkə də pərtlikdən ya ayrı nədənsə uşağı qucağıma da o anda almadım, götürəndə isə mən gəlməmişdən əvvəl də ağladığını anladım – üzünün rəngi solub, gözləri şişib, yupyumru yanaqlarında, - anam onlara "modur” deyirdi, - qurumuş gözyaşı izlərinin üstündən təzəsi axır...

Səsə otağından yaşlı növbətçi qadın çıxdı:

- Güney, sənə demişdim, ağlama, atan gələcək? Gördün, gəldi? Ağlama!

Mən də ovundururam:

- Niyə ağlayırsan, Güney? Görürsən, papa gəldi!

Güney isə boynumu qucaqlayıb, içini çəkə-çəkə, hönkür-hönkür, acı-acı ağlayır, hıçqırır, dayanmaq bilmirdi. Bir az küyçülüyü vardı, yaxşı bilirdim, ona görə çox da elə önəm vermədim:

- Güney, ağlama! Sakit ol, gəldim də!

Amma bu dəfə boynumma sarmaşıb elə acı-acı, elə pis ağlayırdı ki... Uşağın arada nəfəsi sanki gedib gəlmirdi, dayanırdı, sonra yenə hönkürürdü.

- Aaaa!..

- Güney, ağlama! Yaxşı, bəsdir!

- Aaaa!! Aaaa-aaa!!.

Belə ağlamağını hələ görməmişdim. Həmişə uşaqların ağlamağını, şıltaqlığını sakit, soyuqqanlı qarşılayan mən, bu dəfə qorxdum ki, birdən nəfəsi kəsilər. Nə baş verib? Kimsə incidib?

Hıçqırır, ağlayır, göz yaşı, burnundan axan su bir-birinə qarışıb, hıcğırıqlardan boğula-boğula, böyük təhlükədən qurtulmuş kimi, birtəhər:

- Papa, niyə gəlmədin?! Axı gözlədim, gözlədim! Aaaa-aa!! O qız mənə dedi ki, atan gəlməyəcək! Elə bildim, gəlməyəcəsən! Heç vaxt gəlməyəcəsən! Aaaaa! Mən də həmişəlik tək qalacam! – deyib yenə acı-acı hönkürdü.

Uşağın sözləri mənə ağır şapalaq kimi dəydi. Bir qərinədən də çox vaxt keçib, hələ də necə utandığımı, ürəyimin necə sıxıldığını dünənki kimi xatırlayıram. Axı uşağın öz dünyası, öz anlayışları, məntiqi olur. Öyrəşib ki, onu tez aparırlar, bəlkə də öyünürmüş ki, hamıdan tez aparırlar? Uşaqlar nəyləsə, hərdən çox xırda, böyüklərə qəribə gələn şeylərlə öyünməyi xoşlayır, bəzən bir daşla, küçədə tapdığı, kiminsə itirdiyi parıltılı bir düyməylə qürrələnir. O gözləyənə qədər uşaqların hamısı aparılıb, həmişə evdə əzizlənən sonbeşik ömründə birinci dəfə darıxdırıcı, görünür uşaq aləmində həqarətli sayılan axıra qalıb. Bu gözləmənin, intizarın içində özündən bir-iki yaş böyük qız, - onu çox da qınamıram, o da uşaqdı, amma uşaq qəddarlığı da bəlli, - nədənsə Güneyi yandırmaqçün deyəndə ki, "Atan gəlməyəcək!" sözəbaxan, sadəlövh, aldadılmadığı üçün hər sözə inanan Güney, atasının gəlməyəcəyinə, daha heç vaxt gəlməyəcəyinə, ömürlük tək qalacağına inanıb... Uşaq ki, uşaq!..

Ernest Heminqueyin cavanlıqda yazdığı "Gözləmə" adlı hekayəsi var. Qrip olan doqquz yaşlı oğlu eşidib ki, qızdırma 44 dərəcəyə qalxanda adamı öldürür, özünün isə hərarəti 102 dərəcədir! Uşaq ölümünü gözünün altına alır. Qısa ömrünün bir hissəsini Avropada, Parisdə, bir hissəsini Amerikada keçirən oğlan bilmir ki, iki ölkənin hərarətölçənləri fərqlidir, Selsius və Fahrenheit şkalalarıyla fərqlənir, Amerikadakı termometrlərin Fahrenheit şkalasındakı 98 dərəcə Selsiusla 37 dərəcədir – normanın həddi. Heminquey oğlunun problemini anlayana və başa salana qədər uşaq səhərdan axşama qədər ölümünü gözləyib...

Bu hekayəni onillərin o tayında qalmış gəncliyimdə oxumuşdum, amma məni təsirləndirməmişdi – bəlkə də, ata olmadığıma görə. Nə 1987-nin o dekabr axşamı Güneyin gözləmə olayında, nə də bir ay, bir il sonra bir ustadın hekayəsini xatırlamadım. Hətta iyirmi ildən çox keçəndə, yaddaşımda dərin iz buraxmış əhvalatı nəhayət AzadlıqRadiosu üçün qələmə alanda da xatırlamadım, yazmadım. Amma indi, hadisənin üstündən az qala qırx il ötəndən sonra, hekayəmi Literaz.com ədəbi saytı üçün çapa hazırlayanda yadıma düşdü, təkrar oxudum və öz hekayətimə qatdım.

Bilmirəm, hansı daha dəhşətlidir? Doqquz yaşında ata-ananın yanında qızdırmadan öləcəyini gözləmək, yoxsa yeddi yaşında valideynlərinin səni atıb getdiyini duymaq? Və yeddi yaşında atılmaq, tək qalmaq uşaq üçün belə dəhşətlidirsə, atasını ya anasını, ya da ikisini də birdən itirən uşaqlar nə duyur?!

Anamın böyük bacısı Səidə xalamın əri Həmid Həmidov müharibə başlayanda, 1941-də əsir düşmüşdü, bir də müharibə qurtaranda evinə qayıtdı, Bir neçə aydan sonra НКВД adəti üzrə tutub Sibirə göndərdi. Düşmən faşist konslagerində dörd il yaşaya bilmiş, sağ qalmış adam öz vətənində, ГУЛАГ düçərgəsində ikicə il dözə bildi, ölüm xəbəri gəldi. Uşaq vaxtı atasız qalmış xalam qızları Xalidə, Validə, Kifayət nələr çəkdilər? Səidə xalanı demirəm...

Uşaqlıqdan, yeniyetməlikdən 1960-90-cı illərdə atalarını itirən əmim və bibim uşaqları, nəvələrini də xatırladım.

Əkrəm əmi, İbrahim əmi, Azər, Xanlar dünyadan köçəndən sonra uşaqları nə duydular?!

Yeddi yaşında atılmaq, bu böyük, təhlükəli, qorxularla dolu dünyada tək qalmağın uşaqçün ölməkdən daha qorxulu olduğunu israr edə bilmərəm, ancaq hər halda çox qorxuludur. Hər iki olayda qorxu, təhlükə real deyil, xəyalidir, uydurmadır. Uşaqlıqda dünya həqiqi, real təhlükə və qorxulardan başqa, uydurma, təxəyyül məhsulu olan uşaq qorxularıyla dəfələrlə çox dolu olur.

Heminquey oğlunun sabahısı gün əsəbi olduğunu, bir neçə dəfə heç nədən ağlamağa başladığını yazıb, tamam yadımdan çıxan bu yeri təkrar oxuyanda bir qərinə əvvəl qucağımda kirimək, ovunmaq bilməyən, gözyaşı yanağımı, çənəmi isladan, hıçqırıqlardan titrəyən, ürəyimi titrədən uşağı xatırladım. Bu travma sabahı günü özünü necəsə bildirdi, göstərdi? Bilmirəm. Olmayıb ya olub, xəbərim yoxdur? İndi soruşsan da gecdir, Güney də, anası da xatırlamaz.

Burda hər nə ki xəyalə gəlir, ordan unudulmuş bir nalə gəlir...

Oğlunun ölümü gözləməsində, iztirablarında Heminqueyin heç bir təqsiri yox idi. Güneyin bu dərəcədə qorxmağı, sarsıntısı, qismən də olsa mənim səhlənkarlığımın sonucudur.

Bu sayaq qorxuların hər saniyəsi böyük stress, işgəncədir, Güney isə məni yarım saatdan da çox gözləmişdi. Uşaq dünyasında, bəlkə də, bir ömrə bədəl saniyələr, dəqiqələr...

Bənzər Yazılar