Seymur Baycan: “Son hekayəmi yazıb ədəbiyyatdan gedirəm” – MÜSAHİBƏ

- Nikolay Tsiskaridze çıxışlarından birində maraqlı bir söz demişdi. Demişdi ki, müsahibə almaq istəyən adamlara məmnuniyyətlə "hə” cavabı verirəm. Çünki elə vaxt gələ bilər ki, heç kimin yadına düşmərəm, özüm müsahibə vermək istəyərəm, amma məndən müsahibə alan adam tapılmaz.

Əslində bəndənizə hər ay azı iki saytdan müsahibə üçün müraciət edirlər. Amma mədəni şəkildə müsahibə verməkdən imtina edirəm. Baxıram ki, müsahibə almaq istəyən adam yazılarımdan xəbərsizdir. Məni bir publisist, yazıçı kimi deyil, müğənni kimi danışdırmaq istəyirlər. Mən isə müsahibə vermək xatirinə müsahibə vermək istəmirəm. Buna bir qram da ehtiyacım yoxdur. Yazılarımdan, kitablarımdan xəbərsiz adamla nədən danışa bilərəm?

Bəli, müsahibəni yaradıcılığın bir növü hesab edirəm. Müsahibə oxumağı çox sevirəm. Xüsusən haqq dünyasına getmiş məşhur yazıçıların, rejissorların müsahibələrini daha diqqətlə oxuyuram. Çünki nələrin daha tez, nələrin daha gec köhnəldiyini öyrənmək, zaman adlı anlayışı dərindən hiss etmək üçün rəhmətə getmiş adamların müsahibələri əvəzedilməz mənbədir.

Təəssüf ki, bizim yazıçılar, ümumən sənət adamlarımız müsahibələrində səmimi ola bilmirlər. Bunun da bir yox, bir neçə səbəbi var. Azad deyillər, az oxuyurlar, az baxırlar, geniş, bəşəri düşünə bilmirlər, ən əsası yaradıcılıq onların nəzərində vəzifə kreslosuna dırmaşmaq üçün vasitədir. Ona görə də müsahibələri süni, vəzifəli, pullu adamlara təşəkkürlərlə, minnətdarlıqlarla, yaltaqlıqlarla zəngin, darıxdırıcı alınır.

Səsin-sorağın gəlmir sözünü isə başa düşmədim. Son üç ildə hekayələrdən ibarət üç, yazılardan ibarət iki kitab nəşr etmişəm. Səsimin-sorağımın gəlməsi üçün daha nə etməliyəm? Gedib Azadlıq meydanında lüt gəzməliyəm?

- Yox, roman gəlməyəcək. Bir hekayə mövzusu var, çox güman, 31 dekabrda yazıb ədəbiyyat sahəsində fəaliyyətimə son verəcəm. Yazmaq üçün xüsusi ovqat lazımdır. Mətn başımda tam bişsə də, xüsusi ovqatsız masa arxasında otura bilmirəm. Son illər 31 dekabrda, adətən, kədərli oluram. Sanki bayram üstümə bir yük qoyur. Təbrik almalısan, təbrik etməlisən. Nəsə xoş sözlər deməlisən. Bir növ elə bil adam adi həyat ritminə dəyişiklik etməyə məcbur olur. Üstəlik keçmiş yolkalar, oyuncaqlar, şaxtababalar, qarqızlar, bayram süfrələri, ölüb getmiş adamlar, dağılmış məkanlar yadıma düşür, çox əziyyət çəkirəm. Həm də dəqiq bilirəm ki, nə qədər adam maddi baxımdan bayram süfrəsi açmaq, uşaqlarına hədiyyələr vermək, onları sevindirmək iqtidarında deyil. İmkanım olsaydı, heç olmasa, beş ailəyə köməklik edib yüngülləşərdim, təskinlik tapardım. İmkanım olmadığına görə özümü daha çox günahkar hiss edirəm. Bu acizlik məni çox ağrıdır. Belə məqamlarda pul qazana bilməmək bacarığımın olmamasına görə özümü çox qınayıram. İstərdim, çoxlu pulum olsun, ehtiyacı olan adamlara xərcləyim. Həqiqətən də, başqalarına yardım etmək imkanı olduğu halda yardım etməyən adamları başa düşə bilmirəm. Onlar nə qədər itirdiklərinin fərqində deyillər. Xüsusən, bayramlarda imkansız adamları sevindirmək, onlara yaxınlaşmağa cəhdlər etmək böyük alicənablıqdır, deyərdim ki, ibadətlərin ən gözəlidir. Keçən il 31 dekabrda küçə itləri üçün çoxlu sümük aldım. Yeni ili onlarla keçirdim. Sonra gəlib yatdım. Bu il isə əlahiddə bir hadisə baş verməsə, çox güman oturub hekayə yazacam.

- Gedəcəksən sözü bir az təmtaraqlı səslənir. Ədəbiyyat sahəsində fəaliyyətimə son verəcəm desəm fikrimi daha təvazökar bir tərzdə ifadə etmiş olaram.

- Bir dəfə demişəm, indi bir daha deyirəm. Ədəbiyyatın elə bir həddi var ki, bizim ədəbiyyatımızda o həddə qədər üç adam çıxa bilib. Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid və mən. O hədd hansı həddir və Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavid hansı əsərlərində, hansı məqamlarda ora çatıblar, onu deməyəcəm. Bu barədə danışmağa ehtiyac görmürəm.

Seymur yaxşı hekayəçi deyil, Seymur əla hekayəçidir. Azərbaycanlıların bədii zövqü biabırçı vəziyyətdədir. Azərbaycan oxucusunun səviyyəsi hekayələrimdəki koloritin, professionallığın, bədiyyatın və sairə amillərin heç üç faizini qiymətləndirmək iqtidarında deyil. Azərbaycanlılar əgər şükür etməyi bacarırlarsa, şükür etməlidirlər ki, onların dilində "Ocaqxanada”, "Qərəzsiz arzular qəbiristanlığı”, "Uğursuz şairin ölümü”, "Sentimental səyahət” kimi hekayələr yazılıb. Sözün açığı bu mənada yumşaq desəm, mirvariləri sağa-sola səpələməkdəyəm. Bunu bilmək böyük dərddir. Elə bil lənətlənmişəm.

- Henrix Böllə bir dəfə sual vermişdilər ki, sən niyə daha çox kiçik adamların həyatından yazırsan? O isə demişdi ki, kiçik adamla böyük adamın arasındakı sərhədi kim, necə müəyyən edir? Söhbət təxminən yadımda belə qalıb.

Özün ədəbiyyatla məşğul olan adamsan. Bu nə sualdır, mənə verirsən? Bilirsən, yaxud artıq bilməlisən ki, ədəbiyyatda kiçik və böyük mövzu yoxdur. Nədən yox, necə yazmaq vacibdir.

- Keçmişə çox bağlıyam. Həqiqətən də, bir hadisəyə qiymət verməyim üçün mütləq həmin hadisə keçmişə çevrilməlidir. Bir dəfə qarlı dağlara səfərə getmişdim. Orda səfər yoldaşım sual verdi ki, bu səfərdən sənin yadında daha çox nə qalacaq? Dedim ki, indi cavab verə bilmərəm. Mənim nə bu günüm var, nə də sabahım, mənim ancaq dünənim var. Bu heç, bunu qoyaq kənara. Digər tərəfdən həqiqətən də yaşadığım dövrə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkirəm. İki dəfə bank hesabı açmışam, ikisində də bank kartımı itirmişəm. Bank kartı, bankomat görəndə özümü pis hiss edirəm. İstəyirəm adamlar əlini salsın cibinə, pulu çıxartsın aldığı əşyanın, ərzağın qiymətini ödəsin. Hər dəfə kommunal xərcləri ödəmək lazım gələndə itə dönürəm. Hər dəfə kiminsə köməyinə ehtiyac yaranır. Ömrümdə bir dəfə də olsun, "Votsap”dan mesaj almamışam. Köhnə "Nokia”dan istifadə edirəm. Neçə dəfə yaxın dostlar təzə telefon almaq istəyiblər, razı olmamışam. Gənclər oturub söhbət edəndə bilmirəm nədən danışırlar. Özümü çox köhnə hiss edirəm. Robotlar, peyklər, gələcək haqqında söhbətlər məni əsəbiləşdirir, yorur, darıxdırır.

Bax elə dünən piyada gəzməyə çıxmışdım. Azı 15 kilometr gəzdim. Parkda gəzərkən tualetə ehtiyac yarandı. Əvvəllər həmin parkda adi qaydada tualet fəaliyyət göstərirdi. Balaca köşkdə bir arvad otururdu. Pulunu verib adam balası kimi keçirdin içəri. İndi orda təzə tualet quraşdırıblar. Pulu harasa qoymalısan, sonra hansısa düyməni basmalısan. Bilmirəm, qapı necə açılır, necə bağlanır. "Min bir gecə” nağıllarında Sindbad nəhəng yumurtanın ətrafında fırlanıb qapı axtaran kimi tualetin ətrafına fırlandım, orasına-burasına baxdım, heç nə başa düşmədim. Məcbur qalıb sürətli addımlarla getdim parkın yaxınlığındakı ticarət mərkəzinə.

- Görəsən, hansı sahədə fəaliyyət göstərib başımı saxlaya bilərəm? Bu barədə çox düşünmüşəm. Mənə elə gəlir ki, ədəbiyyatı bir kənara qoysam, qoyun otara, qaz saxlaya bilərəm. Qoyunları və qazları çox sevirəm. Düzdür, qoyun otarmaq, qaz saxlamaq heç də asan deyil, amma başqa işlərlə müqayisədə bunlar nədənsə mənə öhdəsindən gələ biləcəyim işlər kimi görünür.

- Razı deyiləm. Nə giley dolu yazılar, nə danlamaq, nə ağsaqqallıq? İşim-gücüm yoxdur? Avarayam mən? Bunlar yersiz, mənasız söz-söhbətlərdir. Publisistikam son iki ildə çox dəyişib. Adamlar isə beş il, yeddi il, on il əvvəl oxuduqları yazılara əsaslanaraq haqqımda fikir bildirməkdə davam edirlər. Bir neçə ay əvvəl "Tolstoyun vida məktubu” adlı yazı yazdım. O cür yüksək səviyyəli yazı yazmış adam haqqında ağsaqqallıq edir, gəncləri danlayır sözlərini demək nə dərəcədə ədalətlidir?

- Bilirsən ki, zaman ədəbiyyata qarşı çox amansızdır. Zaman ötdükcə hətta ən möhtəşəm, şedevr hesab olunan əsərlərdə belə bəzi hissələr aktuallığın itirir, bu günün pəncərəsindən baxanda artıq, yersiz görünür. Məsələn, yaxınlarda Nobel mükafatçısı, fransız ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Romen Rollanın "Jan Kristof” əsərini oxudum. İrihəcmli, hadisələrlə bol, strukturu sadə, gözəl əsərdir. Oxumamısansa, oxumağını şiddətlə tövsiyə edirəm. Sənətə, yaradıcılığa aid qiymətli fikirlər, məsləhətlər var əsərdə. Diqqətlə oxusan, xeyli faydalana bilərsən. Əsər bir bəstəkarın həyatından bəhs edir. Romen Rollan qəhrəmanının həyatını doğulduğu gündən ölənə qədər yazıb. Amma yuxarıda qeyd etdiyim kimi əsərdə bu günün pəncərəsindən baxanda bir-iki yerdə aktuallığın itirmiş təsvirlərə rast gəldim və həqiqətən buna həm təəssüfləndim, həm də kədərləndim. Deməli, hətta Romen Rollan kimi usta bir yazıçı belə zamanın amansızlığı qarşısında müdafiəsizdir. Bu mənada Çexov nəhəngdir. Ona görə yox ki, Çexovun bütün yaradıcılığı zamanın qarşısında əzəmətlə dayanıbdır və heç bir əsəri aktuallığını itirməyibdir. Xeyr. Çexovun zəif, aktuallığını itirmiş kifayət qədər hekayələri var. Amma Çexovun təxminən altı-yeddi hekayəsi var ki, zamanın qarşısında əzəmətlə dayanıb. Həmin hekayələrdə nəinki artıq bir cümlə, artıq, yersiz bir söz belə tapmaq mümkün deyil. Bu, sadəcə dəhşətdir. Çexovun hekayələrini zaman-zaman təkrar oxuyuram. Çexov qədər mətnə, sözə hakim olan, lakonik ikinci bir yazıçı tanımıram. Başqalarının qalın bir romanda yaza bilmədiyini Çexov bir hekayədə yazır. Xəstəlik onu nə qədər müdrikləşdirib, həyatın faniliyini necə dərindən hiss edib. Ömrünün sonlarında necə kədərli, ağır günlər keçirib. Onun hisləri necə səmimi, necə həqiqidir. Peşəkarlıq, üslub öz yerində, amma getdikcə əsərlərdə hislərin səmimiliyini daha çox qiymətləndirirəm. Tomas Vulf səliqəsiz yazıçıdır. Heminquey deyirdi ki, mən Tomas Vulf deyiləm, hər sözün qədrini bilirəm. Amma Tomas Vulfun əsərlərində bədiyyat, hisslər o qədər güclüdür ki, biz onun səliqəsizliyini heç görmək belə istəmirik. Tomas Vulfun əsərlərində hisslərin səmimiliyi, bədiyyat, bütün hadisələrə, mənzərələrə, əşyalara bədii təfəkkürlə yanaşma səliqəsizliyi ikinci, üçüncü plana keçirir. Tomas Vulf ən çox hiss etdiyim yazıçılardan biridir. Onun "Evinə bax mələk” romanı ruhuma çox yaxındır. Həmçinin Knut Hamsunun "Misteriyalar” əsəri...

Bir neçə ay əvvəl Nobel mükafatçısı Kazuo İşiquronun "Məni heç vaxt tərk etmə” əsərini oxudum. Bu gün az qala heç kimin oxumadığı unudulmuş Sovet yazıçılarının əsərlərini belə maraqla oxuyan, sosrelizmin fontan vurduğu əsərlərdə belə nələrsə tapan, sosrealizmin fontan vurduğu əsərlərdən nələrsə oğurlayan, nələrdənsə bəhrələnən bir adam "Məni heç vaxt tərk etmə” əsərini zorla oxudu. Ürəyim sıxıldı. Nobel mükafatı almış bir yazıçının əsərində bizim köhnə yazıçıların təbirincə desəm, həqiqətən də üç yazıçı cümləsinə rast gəlmədim. Hislər isə başdan-başa surroqat hislər idi. Elə bil ifrat dərəcədə təmizkar bir qadın yağsız, dadsız-duzsuz bir yemək bişirmişdi. Mətbəxtdə qablar par-par parıldayır, süfrə ağappaq, hər tərəf gül-çiçək kimi təmizdir, amma yeməkdə bir qram dad yoxdur. Necə deyərlər, yemək adamın ağzından yerə tökülür, sən yeməyi yemirsən, yemək səni yeyir. "Məni heç vaxt tərk etmə” əsəri ilə paralel olaraq özbək yazıçı Şərəf Rəşidovun "Qaliblər” romanını oxuyurdum. "Qaliblər” kolxoz quruculuğundan bəhs edir. Əsəri Mirzə İbrahimov Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Mövzu olaraq Sovetin dağılması ilə tamam aktuallığını itirmiş bir əsərdir. Amma inan ki, özbək yazıçı Şərəf Rəşidovun kolxoz quruculuğundan bəhs edən əsəri Nobel mükafatı almış Kazuo İşiquronun əsərindən mənə daha maraqlı, daha koloritli, daha çox ədəbiyyat kimi göründü. Elis Manronun da hekayələrini oxudum. O lap biabırçılıq, rüsvayçılıq idi. O arvada niyə, hansı məqsədlə, hansı meyarla Nobel mükafatı veriblər, bilmirəm. Tam səmimi deyirəm, Əli Novruzov Elis Manrodan yaxşı yazıçıdır. Deməyim odur ki, əsər nə qədər peşəkarcasına qurulsa da, surroqat hislər, hislərin imitasiyası məni iyrəndirir. Elə hislər var ki, onları imitasiya etmək mümkün deyil. Sən o hisləri həqiqətən də, yaşamalısan. Həqiqətən, yaşanmış hislər bənzərsiz bir şəkildə ifadə olunur. Məsələn, Çexov "6 nömrəli palata”da baş həkimin ölümünü təsvir edərkən belə bir cümlə yazır: "Gözünün önündən gözəl bir maral sürüsü keçdi”. Bu cümlə həqiqətən yaşanmış hislərin bənzərsiz şəkildə ifadə olunmasıdır. Yaxud "İonıç” hekayəsində Çexov qəbiristanlığı təsvir etməklə həyatın faniliyini necə inandırıcı bir şəkildə göstərir. Hanı ordu generalı, hanı opera müğənnisi? Yoxdur, çürüyüb torpağa qarışıblar. Çexov o hisləri həqiqətən də yaşamasaydı, kiçik bir səhnədə həyatın faniliyini o dərəcədə inandırıcı bir şəkildə təsvir edə bilməzdi. Mümkünatı yoxdur və sənətin müqəddəsliyi, ilahiliyi də elə bundadır. "Sənət qurban tələb edir” sözünü bu mənada başa düşmək lazımdır. Yoxsa ki, adamlar istəyirlər çox rahat bir həyat yaşasınlar, həyatlarında hər şey qaydasında olsun və sənətdə də başlarından yekə qələtlər eləsinlər. Ali hisləri imitasiya edən adamlar elə həmin hisləri imitasiya edənləri aldada bilərlər.

- İzləyirəm. Hansı dildə yazırsansa, həmin dildə yazılmış əsərləri müntəzəm oxumaq vacib şərtdir. Hətta mövzusu, əsərin səviyyəsi səni qane etməsə də oxumalısan. Bizim ədəbi mühitimizə gəldikdə isə yəqin ki, yaşıdlarım, məndən yaşda böyük olanlar sözlərimi təsdiq edərlər, heç vaxt bizim ədəbi mühiti bu qədər boz görməmişəm. Ölkədə müəlliflərə qonorar verən müstəqil bir ədəbiyyat jurnalı yoxdur. Ta təffərrüata girməyin mənası varmı? Ədəbi mühitin nə vəziyyətdə olmasını izah etmək üçün tək bu fakt bəs edir.

- Yaş, mütailə, özünü, keçmişini təftiş etmək əlbəttə təsirini göstərir. Bu şəksizdir. Zamanında doğru bildiyim, doğru hesab etdiyim fikirləri yazmışam. Çox az halda qəsdən qalmaqal yaratmışam.

Səsin-sorağın gəlmir, küncə çəkilmisən... Bu nə ifadələrdi? Elə bir zorla boynuma qoymaq istəyirsən ki, yoxa çıxmısan. Doğrudan elə görünür? Sənə az əvvəl dedim ki, son üç ildə hekayələrdən ibarət üç, yazılardan ibraət iki kitab nəşr etmişəm. Başım çıxmır, daha nə etməliyəm? İşim yazmaqdı, mən də yazıram.

- Təbiət qadınlarda daha güclü olur. Zəmanəmizin kifayət qədər məşhur mütəfəkkirlərindən birinin təbirincə desəm, təbiət qadını şiddətlə cırmaqlayır. Qadın doğmaq istəyirsə, doğmalıdır. Doğmasa, başı xarab olacaq. Qadınların həyata münasibəti daha praktikdir. Məsələn, siyasi sistemlərin, həyat şərtlərinin kəskin dəyişməsini kişilər daha ağrılı keçirirlər. Yadımdadır, 90-cı illərdə nə qədər kişi evdə oturmuşdu, qadınlar isə işləyib evə çörək gətirirdi. Niyə? Tutaq ki, X. adlı kişi səhər işə gedib axşam işdən qayıdıb ayın sonunda maaş almağa öyrəşmişdi. Sovet dağılıb, zavod bağlanıb. İş yoxdur. Kişi isə başını itirib. Bilmir nə etsin. Əlindən heç nə gəlmir. Gedib bazarda alver etməyə utanır. Qadının isə bağlanmış zavoda yas tutmağa, ağlaşma qurmağa vaxtı yoxdur. O dəqiq, qəti şəkildə bilir ki, hansısa bir yolla evə çörək gətirib balaları yemləmək lazımdır.

Hətta qadın romantikdirsə, iyirmi beş yaşa çatmamış, birində bir az tez, birində bir az gec romantika tükənir, ruh tamam ölur. Sən romantik, məsum, şirin görünən bir qızla evlənirsən, səhəri oyanıb görürsən ki, bu romantik, məsum, şirin qız öz praktikliyi, acgözlüyü, təmtərağa hərisliyi ilə dözülməz dərəcədə iyrənc bir ifritəyə çevrilib, süpürgəyə minərək evin içində öz tələblərini səsləndirə-səsləndirə, adamın sümüklərini ürpəndirən qəhqəhələr çəkə-çəkə o tərəfə, bu tərəfə uçur və artıq sən tərəfdən heç bir şikayət, izah qəbul olunmur. Bu metamarfoza barədə ciddi və əhatəli düşünsən, qadınların arasından niyə böyük sənətkarlar çıxmır sualına cavab tapa bilərsən. Günahı tarixin üstünə atmaq tarixə qarşı haqsızlıqdır.

Yaşlı kişilər azyaşlı qızlara meyil edəndə heç də təkcə təravətli bədən axtarmırlar, onlar həm də məsumluq axtarırlar. Məşhur Uruqvay yazıçısı Xuan Karlos Onetti "Girdab” əsərində bu barədə yazıb.

Riyakarlıq, məkr, hiyləgərlik qadın təbiətinin ayrılmaz hissəsidir. Ruslar boş yerə demirlər ki, şeytan bir işi bacarmayanda ora qadın göndərir. Maraqlısı ondadır ki, qadında ifritəlik, hiyləgərlik, ləçərlik, həyasızlıq nə qədər güclüdürsə, ehtiras, yataq performansı da bir o qədər güclü olur. Mehriban, sakit qadınların arasında çox nadir hallarda ehtiraslı qadına rast gəlmək olar. Əlbəttə bütün bunlar subyektiv və elmi cəhətdən əsası olmayan fikirlərdir. Sadəcə, onu demək istəyirəm ki, cinsin naqisliyi ilə coğrafi, milli naqislik birləşəndə, üst-üstə gələndə daha dözülməz vəziyyət yaranır. Azərbaycan qadınının həyat fəlsəfəsi intellekti, istedadı təhqir etməkdən ibarətdir. Özü də bunu adama minnət qoya-qoya edirlər. Guya bütün bunlar sənin yaxşılığın üçündür və sairə və ilaxır...

- Nə dərəcədə qapalı, quru, sakit adam olub olmadığımı bilmirəm. Hərə bir cür görür və sözün həqiqi mənasında bu məni maraqlandırmır. Amma çox utancaq adamam. Bu günə qədər utancaqlığım mənə çox əziyyət verib.

- Azərbaycanda mənə qiymət verə biləcək adamların sayı beşdən artıq deyil. Hansı ölkədə doğulduğumu, necə bir xalqa mənsub olduğumu yaxşı bilirəm. Qaldı bədbinliyə... Əvvəla, bədbin olmaq insanın təməl hüquqlarından biridir. İkincisi, ciddi adam bədbin olmalıdır. Amma süni şəkildə bədbin olmaq adamı ciddi etmir. Bu proses əsaslandırılmış, təbii şəkildə baş verməlidir. Məşhur bütün dahilər dəlidirlər, amma bütün dəlilər dahi deyillər sözünü burda fikrimizi ifadə etmək üçün azacıq başqa cür istifadə etsək, belə bir formula yaranar: "Bütün ciddi adamlar bədbindirlər, amma hər bədbini ciddi adam hesab etmək olmaz”.

Adalet.az