Xətti cəbrin...

5 oktyabr – Müəllimlər Günü. Atam Rüstəm müəllim Sultanovun əziz xatirəsinə

Çingiz Sultansoy

1990-cı il, düz 33 il əvvəl, ölkə başçısı Ayaz Mütəllibovdur. Payızdakı parlament seçkilərinə az qalıb, seçkiqabağı təbliğat kampaniyasının qızğın vaxtıdır. İşlədiyim "Gənclik”-"Молодость” jurnalının baş redaktoru Məmməd İsmayıl deputatlığa namizəddir, mən də, jurnalımızın digər əməkdaşları – Hüseyn Əfəndi, Məti Osmanoğlu, Səfər Alışarlı, Sabir Sarvan, Akif Əhmədgil kimi namizədin təbliğatını aparan qrupun üzvüyəm.

Unutmuşam, deyəsən, Məmməd İsmayılın Seçki Qərargahına yaxın dostu şair Məmməd Aslan rəhbərlik edir, ya da sadəcə nüfuzlu üzvüdür. İstedadlı şair, publisist, Azərbaycan dilinin güclü bilicisi, söz sərrafı Məmməd İsmayılın məsləhətçisidir, Məmməd müəllim hərdən ona "Əmi" deyir.

Secki dairəsi Bakı Dəmiryolu Vağzalını da ehtiva edir, vağzalını ətrafında, o cümlədən arxasındakı, Azadlıq, - o vaxtlar Lenin prospekti adlanan böyük, uzun prospekti kəsən küçələrdə rusdilli əhali yaşayan məhəllələr mənə tapşırılıb, evləri bir-bir gəzirəm, tək azsaylı posterləri poçt qutularına atmaqla kifayətlənmirəm, mənzil qapılarını döyüb sakinlərlə danışıram, Məmməd İsmayıla səs verməyə çağırıram. Yeni, indiyəcən görmədiyim, bilmədiyim bu iş xoşuma gəlir, həvəslə çalışıram, incəliklərini əlüstü öyrənirəm. Varlı kənd tüstüsündən bilindiyi kimi, varlı adamın mənzili çox hallarda qapısından bilinir, - amma həmişə yox, bəziləri varını gizlədir, - varlı evin qapını üzümə açan adamlar isə çox halda namizədlər siyahısında olan başqa namizədləri dəstəkləyir, məsələn, adını çoxdan tək mənim yox, tarixin də unutduğu bankiri ya AZAL-ın rəhbər işçilərindən birini. Ehtimal ki, tapşırıq yuxarıdan gəlib...

Artıq birinci gün, üçüncü-dürdüncü dəfədən anlayıram ki, adam seçimini edibsə, onu fikrindən döndərə bilməzsən, uzun-uzadı danışıb, öz namizədinin məziyyətlərindən söhbət açmağın, üstünlüyünü sübut edərək vaxt itirməyin mənası yoxdur. On altı il keçəçək, Eynulla Fətullayevin təsisçi və baş redaktor olduğu, dövrünün ən oxunan və tirajlı "Реальный Азербайджан" həftəliyində işləyəndə, redaksiyadakı aforizmlər kitabını vərəqləyib təzə məqaləm üçün epiqraf axtaranda ağlıma batan bir firkirlə rastlaşacağam: "Biz - insanlar, rəyimizi, fikrimizi bəzən boş söz, yanlış təsəvvür, təsadüfi axmaq fikir əsasında formalaşdırırıq, amma bu fikrimizdən bizi döndərmək üçün az qala ölüm hədəsi gərəkdir".

Müəllifin adını unutmuşam, amma yüzdə yüz düz deyib, sadəcə, o gözəl payız günləri bu fikrin ikinci hissəsini özüm kəşf etsəm də, hələ birinci hissəsini bilmirəm.

Ona görə əsas hədəfim seçimini etməyənlər, namizədlər listəsini heç tanımayanlar, bəzən kimisə tanısa da tərəddüd edənlərdir, - buna sosiologiada "hədəf auditoriyası” deyirlər, - belə adamlarla danışmağın, namizədini tərifləyərək inandırmağa çalışmağın mənası var, vaxt xərcləməyə dəyər, əsil təbliğatçı işi buradan başlayır - qarşındakı qapını açan adamın bu auditoriadan olub-olmadığını müəyyənləşdirmək və söhbəti buna uyğun qurmaq.

Zəngini çaldığın, döydüyün bəzi qapılar açılmır, demək, mənzildə heç kim yoxdur, bəzilərində adam var, amma ehtiyat edir, açmır, qapı arxasından danışır, bəziləri isə, daha çox kasıblar heç nədən qorxmayaraq açırlar. İslanmışın yağışdan nə qorxusu? Salamlaşıb, tez dillərini müəyyənləşdirirəm, sonra da azərbaycanca, ya rusca Məmməd İsmayılı təqdim edib səs verməyə dəvət edirəm. Qısa hazır blok əvvəlda hazırlanmayıb, öz-özünə yaranıb, canlı söhbətlərdə cilalanıb:

"Məmməd İsmayıl istedadlı, tanınmış şair, publisistdir, "Gənclik” jurnalının baş redaktorudur. Oxumusuz, eşitmisiniz? (Çox vaxt "Hə" deyirlər). "Gənclik" jurnalı sosial problemləri, Qarabağ dərdimizi hamıdan yaxşı yazır. Məmməd İsmayıl cəsarətli, xalqın sözünü deyən, haqqı müdafiə edən adamdır. Deputat olsa, daha çox iş görə biləcək. Məmməd İsmayıla səs verin!"

Bu sözləri təcrübəli, populyar müğənni oxuduğu mahnının sözlərini əzbər deyən kimi tələffüz edirəm. Məsələn, o zaman Bakıda dəbdə olan "Modern Tolking" qrupunun daha çox xoşuma gələn üzvü, qarayanız Thomas Andersin oxuduğu "Brother Louie" hitinin sözlərini tələffüz edən kimi:

Oh, she's only looking to me,

Only love breaks her heart

Brother Louie, Louie, Louie!

Only love's paradise

Oh, she's only looking to me!

Amma mən gün ərzində 50-60, bəlkə, daha artıq mənzil gəzərək, - sayını unutmuşam, amma çox idi, - "Lui, Lui, Lui qaqaş!", "yalnız mənə baxan qız" və "cənnət kimi məhəbbət" sözlərini yox, Məmməd İsmayıl haqqında hazırladığım mətni təkrar edirəm. Adamı yoran, amma çox da maraqlı, ürəyimə yatan işdir, binaları həvəslə, şövqlə gəzib dolaşıram.

Bəzən birinci mərtəbədən başlayıb qalxıram, bəzən ən yuxarıya qalxıb mərtəbə-mərtəbə qapıların zənglərini çala-çala, zəng olmayanda ya işləməyəndə döyə-döyə aşağı düşürəm. Məni artıq işin sonucu yox, prosesin özü maraqlanıdırır, bunu sonra anlayacağam. Nə qədər yeni üz, yeni insan, özgə mənzillərin qapısında görünən özgə həyat parçası, içəridən boylanan qadınlar ya uşaqlar, xarakterlər, talelər, bəlkə də, süjetlər. Əsil jurnalist, yazıçı işidir.

Mən də yazıçı olmaq istəyirəm, on-on iki hekayəm çap olunub, amma çoxusu uşaq hekayəsidir, bəzilərini hətta ədəbi tənqid maraqlı debüt kimi qeyd edib, sağ olsun Kamil müəllim, dilçi və tənqidçi Kamil Vəli, beş il öncə Az TV-dəki "Jurnal səhfələrində” ədəbi verilişində mənim adımı çəkib, o, mənim üçün ən uğurlu, ən xoşbəxt aylarımın, illərimin biri idi - ilk dəfə həm "Ulduz” jurnalında, həm də ”Azərbaycan” jurnalında çap olunmuşdum, iki hekayəm çıxmışdı: "Rasömon qapısı” və "Qarlı bir gün”. İkisi də mart ayında, jurnalların üçüncü sayında. Ovçular buna "duplet” deyirlər, qoşalülənin iki lüləsindən eyni zamanda açılan atəş, nişan düz alınıb hədəfə ya hədəflərə dəyibsə qənimət da böyük olur.

O dövrün Azərbaycan ədəbi tənqidin həm gənc, həm də ən obyektiv və mütərəqqi nümayəndələrindən biri – Kamil müəllim bu uğurumu qeyd etmişdi, hələ tanınmayan gənc yazıçının adını çəkib qələmimin ünvanına xoş söz demişdi. "Qarlı bir gün” "Azərbaycan” jurnalında senzura baxımından doğranıb dəyərinin önəmli hissəsini itirsə də, "Rasömon qapısı”na toxunulmamışdı, onun ədəbi-bədii dəyərini bilirdim, çünki o vaxtlar özümdən daha çox inandığım Anar redaksiyada illərlə qalan, makinada özüm çap etdiyim əlyazmasının kağızı saralmış, toz basmış hekayəmə resenzia yazıb yüksək qiymət verərək çapına böyük kömək eləmişdi. Mənim üçün yaşımın otuz üç olmasına baxmayaraq , gənc sayılan yazıçı üçün çox yüksək qiymət və böyük kömək!

O vaxtlar ədəbi dairələrdə bir norma idi, "gənc şair”, "gənc yazıçı” statusu formal cəhətdən otuz beş yaşına qədər sayılsa da, adam vardı, saç-saqqalını redaksia kandarlarında və qapılarında gözləməklə ağardaraq qırx-əlli yaşına kimi "gənc ədiblər” sırasında gəzirdi, çünki cəmisi beş-on, bəzən isə iki-üç şeri ya hekayəsi çap olunmuşdu. Gülməli görünə bilər, əslində isə ağlamalı, faciəli bir hal və durum.

Zavokzalnının küçələrini, evlərini dolaşdığım o payız günlərində 1986-nın uğurlu mart ayından, o günlərdən beş il keçmişdi, o uğurdan böyük nədir, ona bərabər uğurum, çap olunan hekayəm yoxdur, təbii ki, yazıçı kimi tanınmağıma, əslində elə peşəkar səviyyəli nasir olmağıma da hələ çox var. Eyni zamanda, yazılan, amma çap edilməyən, ediləcəyinə də ümidim az olan iki ciddi, dissident ruhlu hekayəm var, onların elə tək varlığı ürəyimi isidir, yaşamağa və ədəbi zirvələr uğrunda mübarizə aparmağa ümid verir. Çap olunmaq probleminin dəhşətli çətinliyini, korrupsia mühitinin çirkabını, murdarlığını Rasim Qaraca "Zülmətdə alatoran” romanında ədəbiyyatımızda ilk dəfə və yaxşı təsvir edib.

Böyük və mənim üçün çox ağrılı mövzudur, tək mənimçün yox, o dövrün bütün ədəbi nəsillərinin bir çox, imtiyazı, arxası və pulu olmayan nümayəndəsi üçün. O uğuruma sevinməyimə, məsudluğuma baxmayaraq, "Ulduz” redaksiasındakı korrupsion mühitdən elə iyrənmişdim ki, yazmaq həvəsim sanki qaçmışdı, ən azı öləzimişdi, daha hekayə yazmırdım, ədəbiyyatdan aralanmaq istəyirdim. Bunu hələ ayrıca danışacağam.

Nə isə, belə seçki təbliğat kampaniyası günlərinin birində, axşamtərəfi Zavokzalnıda "итальянский дворик” – "italyan həyəti” adlanan bir həyətə girirəm. Mənzillərin giriş qapıları həyətdən, həyətin özü böyük ya kiçik olan dövrələmə iki-üç mərtəbəli, inqilabdan əvvəl tikilmiş binalar Bakıda elə adlanırdı, indini bilmirəm. Kiçik pilləkənlə köhnə, yüzillik ikimərtəbəli evin beletajında yerləşən çoxdan təmir-rəng görməyən şüşəbəndinə qalxıram. Yeddi-səkkiz kişi, çoxusu məndən xeyli cavan olar, uzun masa ətrafında oturub çörək yeyirlər. Nə yediklərini şüşəbəndə girməmişdən bildim – çızbız. Bütün günü ayaq üstə, ac-susuz, ağzım sulanmasın, neyləsin?

Yuxarı başda ziyalı görkəmli, amma nimdaş, kasıb geyinmiş ortaboy, əlli-əlli beş yaşlı bir kişi oturub, azərbaycan qonaqpərvərliyilə məni oturmağa, bir qismət çörək kəsməyə dəvət edir. Təşəkkür edib, tox olduğumu deyirəm, hətta ayaqlarımın sızıltısına baxmayaraq oturmuram ki, təkid eləməsinlər, birbaşa mətləbə keçirəm, "hit” səslənir:

– Məmməd İsmayıl istedadlı, tanınmış şair, "Gənclik” jurnalının baş redaktorudur, oxumusuz, eşitmisiniz yəqin?

Yuxarı başda oturan kişi:

– Bəli. Mən jurnalın daimi oxucusuyam.

Qalanlarının səsi çıxmır. Ziyalının sözlərindən ürəklənərək:

– Mən də jurnalın işçisiyəm. Cəsarətli, xalqın sözünü deyən, haqqı müdafiə edən adamdır. Məmməd İsmayıla səs verməyə dəvət edirəm sizi.

- Adın nədir?

Deyirəm, amma kişi heç nə deməsə də görünür ki, tanımadı. Elə də olmalıdı da... Məti, Hüseyn, Səfər, Sabir, Akifin adlarını o vaxt hamı tanıyır, az qala hər nömrədə, iki mömrədən bir 200-220 000 çatan tirajla olunurlar, mənim isə işlədiyim 1988-91-ci illər ərzində cəmi bir neçə yazım işıq üzü görüb, o da elə önəmli mövzular deyil. Bunun obyektiv və subyektiv səbəbləri var, bunu da hələ ayrıca danışacam.

Amma hətta o vaxt "Rasömon qapısından” başqa, "Gənclik”də ilk səs salan, çox adamın oxuduğu bir yazım çıxmışdı, ona jurnalist araşdırması da demək olar. "Daşlar heç kimə sirr vermir” adlı məqaləm yanvarda Moskvada Azərbaycanın daimi nümayəndəliyində 20 Yanvarın qanlı olayları haqqında keçirdiyi mətbuat konfransından sonra yoxa çıxan, kimin həbs elədiyi, harada saxlanıldığı bilinməyən Etibar Məmmədov haqqında idi.

Etibar o vaxt populyar və çox nüfuzlu olan Xalq Cəbhəsinin ən populyar liderlərindən biri, İdarə Heyətinin üzvü idi, mitinqlərdə ən çox onu dinləyirdim, pərəstişkarı idim, bir dəfə yazmışam bunu elə burada, Arqument.az-da çap olunan "Hikmət Hacızadənin işıqlı xatirəsinə” adlı hekayə-xatirəmdə.

Həmin ilin yazında, may ayında Məmməd İsmayılın əmriylə "Gənclik"dən Moskvaya ezam olunub КГБ СССР-ə getmişdim, orada Etibarın Lefortovo həbsxanasında saxlanıldığını öyrənib özüylə görüş ala bilməsəm də, təbii, heç olmasa müstəntiqiylə görüşüb müsahibə almışdım, məqalə iki dildə baş redaktora təqdim olunmuşdu. Amma araşdırma elementləri olan reportaj jurnalımızın oktyabr nömrəsinə salınsa da, hələ çap olunmamışdı, jurnalın nömrələri üç ay gecikməklə çap olunur, köşklərə və abunəçilərə gəlirdi, ona görə yazının gecikib lap köhnəlməməsi üçün hələ avqustda "Daşlar”ın bir parçasını "Azadlıq” qəzetinə ötürmüşdüm, babat rezonans yaratmışdı. Amma görünür, masanın başında outran ziyalı bizim jurnalı oxusa da, "Azadlıq” qəzetini ya elə diqqətlə oxumurdu, ya da sadəcə Etibar Məmmədov haqqında məqaləmi qaçırmışdı. İstənilən halda məni tanımayan ağsaqqalın adımı deməyimə sual şəklində cavabı ağaclar arsından qəfil açılan güllə kimi gözlənilməz olur:

- Deməli, baş redaktorunu təbliq edirsən?

Beynimdən "Kişinin sualına bax ha!” ötür. Adam nəzakətlə danışır, amma sualı məntiqli, sərrast, hədəfi vuran və kəskindir. Tək buna görə yox, yuxarı başdakı kişi qarışıq oturanların davranışı, baxışları, sözləri və başqa bir sıra detallardan anlayıram ki, çox şeyi bilən, mövqeyi olan güclü adamdır, buranın şəksiz lideri odur, onunla danışmaq, inandırmaq lazımdır. O inansa, qalanları da qoşulacaq, arxasınca gedəcəklər. Sonrakı söhbət göstərəcək ki, yanılmamışam. Hələliksə sualın altından çıxmaq, susmamaq üçün deyirəm:

- Baş redaktor olduğuna görə eləmirəm ki?

Əslində isə ziyalı düz deyir, etiraf eləməliyəm. Baş redaktorum olmasaydı, Məmməd İsmayılın seçkisində nə işim vardı? Amma başqa tərəfi də var, qoşulandan sonra iş elə xoşuma gəlib ki, tam səmimi, ürəklə çalışıram.

Siyasət, siyasi karyera məni heç vaxt çəkməyib, amma Azərbaycanda demokratik seçki olsaydı, bəlkə də, daha tanınan, hətta məşhur, varlı və nüfuzlu adam olardım - deputatlığa və prezidentliyə namizədlərin təbliğat kampaniyalarında iştirak eləməklə. Belə adamlar Amerikada bilisiz nələr edir, nə qazanır? Azərbaycanda demokratik seçki olsaydı. Olsaydı?.. "Bura Amerika deyil!", "Bura Estonia deyil!" deyimlərini eşitməmisiniz? Cəbhəçilərin, köhnə hərəkatçıların hamısı bilir, yaxşı bilir. Olandan danışaq.

İstənilən halda evləri gəzib təbliğat aparmaq redaksiyada oturub başqalarının yazılarını tərcümə eləməkdən çox-çox maraqlıdır. Nə isə, sözümü davam edirəm:

- İistedadlı, cəsarətli jurnalistdi, baş redaktordu. Görün Qarabağ məsələrini necə işıqlandırırıq, - deyirəm.

Masa arxasında oturanlar yeyə-yeyə ona, hərdən mənə baxırlar. Ağsaqqal təmkinlə davam edir:

- Bilirsən, özüm riyaziyyatçıyam, şair tayfasının deputat olmasının əleyhinəyəm. Məmməd İsmayıl yaxşı şairdi, sözüm yox, jurnalistdi, jurnalınız da yaxşı jurnaldı. Amma Məmməd onsuz da sözünü deyir, jurnalınız kimi imkanı var. Milli Məclidə isə hüquqşünaslar, iqtisadçılar oturmalıdı, qanunları onlar daha yaxşı hazırlayarlar. Mən iqtisadçı namizədə səs verəcəm.

Bu yerdə kİşi bizim dairədən Məmməd İsmayıla alternativ namizədin adını çəkir, adını çoxdan unutmuşam.

Belə ağıllı-savadlı, hazırlıqlı və məntiqli adamı fikrindən döndərmək olar? "Parlamentə hüquqşünaslar lazımdı", "Deməli, baş redaktorunu təbliq edirsən?”, "Şair tayfasının deputat olmasının əleyhinəyəm" deyən?! O vaxt, sovetin son illərində hətta ağıllı-savadlı adamlar düşünürdülər ki, əsas qanunların yaxşı olmasıdır. Danışmağın mənası yox, çıxıb getmək lazımdı, amma mən təslim olmaq istəmirəm, çünki işıqucu da var, kişi "riyaziyyatçıyam” dedi.

Mən də riyaziyytaçıyam, daha doğrusu olmuşam, orta məktəbdə oxuyanda respublika riyaziyyat olimpiadalarının üçüncü və yeddinci yerləri tutmuşam, bir dəfə "Пионерская правда” qəzetinin keçirdiyi ümumittifaq olimpiadanın qalibi olmuşam, ali təhsilim də riyazidir, 1974-də Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin, - o vaxtlar Bakı Dövlət belə adlanırdı, - mexanika-riyaziyyat fakültəsini qırmızı diplomla bitirmişəm. Amma yazıçılar, jurnalistlər arasında adım olmadığı kimi, riyaziyyatçılar arasında da hay-hay adım yox. Halbuki mənimlə bir kursda oxuyan, tələbə yoldaşım Barat, Barat Nuriyev hələ 80-ci illərin əvvəlindən elmlər doktorudur, elə o illərdə Harvard, Prinston, Tokio, Türkiyənin universitetlərində, Massaçusets Texnologia İnstitutunda dərs deyib, elə o zamanlarda Respublika Lenin Komsomolu Mükafatı alıb. Ya da başqa tələbə yoldaşım, indi Təhsil Nazirliyi nəzdində Mərkəz rəhbəri, elmlər doktoru olan Mehdəliyev Ağamehdi, başqa namizədlik, doktorluq müdafiə edən, dərslik yazan uşaqlarımız. Özü də məsələ namizədlikdə, doktorluqda deyil, olsun kənd məktəblərində dərs deyən yoldaşlarım - işləyirlər, pedaqoji iş təcrübəsi yığıblar, həyatda yerlərini tapıblar. Mən isə...

Mən isə gözəlim Xəzərdə, Nardaran sahilindən aşağı-yuxarı bir kilometr aralı "Əbdüləzim daşı” adasına üzən kimi, sahildən aralanmışam, amma adaya çatmamışam. Belə uzaq məsafələrə üzəndə adam ayağının, daha doğrusu sinəsinin, qarnının altındakı dərinliyi bilmir, iki metr də, on iki də, iyirmi iki metr də ola bilər. Həyatın dərinlikləri, çətinlikləri, təhlükələri də eləcə. Bir sahildən aralanıb o birinə üzəndə ən təhlükəli yer bilisiniz hansıdı? Yolun başlanğıcı yox, distansın ortası! Dəniz üzgüçülüyündən uzaq adama qəribə gələ bilər, axı məsafənin yarısını qət etmisənsə, qalan yol iki dəfə azalıb, mənzilə çatmağa iki dəfə az məsafə qalıb? Amma durum məhz dediyim kimidir. Üzməyə başlayanda irəlidə bir kilometrdi, doğru, amma suya baş vurursansa, deməli, özünə, gücünə, dənizdə bu min metrəni üzüb keçmək bacarığına arxayınsan, yoxsa üzməyə heç ürək eləməzsən. Həm də yüz-iki yüz metr gedəndən sonra suda nəsə baş versə, nədənsə tez yorulsan, zəifliyivi duysan, geri, doğma sahilə qayıda bilərsən. Məsafənin ortasında isə hər iki tərəf, sahil və ada eyni – beş yüz metrə uzaqlığındadı, bir şey olsa, məsələn, qəfil külək qalxsa, ya əlin-ayağın qıc olsa, ya da yaxında suiti peyda olsa üzüb quruya çata bilməyəcəsən, eyni dərəcədə uzaq… Bu dediklərim öz yerində, məsafənin ortası həm də psixoloji baryerdi, aşmaq çox çətin, amma həyati önəmli.

Eyniylə o illərin sovet estradasının meqaulduzu Alla Puqaçövanın oxuduğu mahnıdakı kimi:

Знаю, милый, знаю, что с тобой, -

Потерял себя ты, потерял.

Ты покинул берег свой родной,

А к другому так и не пристал...

Без меня тебе, любимый мой,

Земля мала, как остров.

Без меня тебе, любимый мой,

Лететь с одним крылом...

Ты ищи себя, любимый мой,

Хоть это так не просто.

Ты найдешь себя, любимый мой,

И мы еще споем!

Bu mahnını 1980-ci illərin ortasında eşitmişəm, rusdilli məkanda, elə Bakıda da çox populyar idi, Puqaçövanı elə də xoşlamasam da, - vulqar sayırdım onu, ifa tərzini, ədalarını, - amma mahnının sözləri halımı necə də dəqiq təsvir edirdi. Müğənniyə münasibətim onillər sonra dəyişdi, Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlayandan, Alla Puqaçova Putini tənqid edib mühacirətə gedəndən sonra hörmətim çox artdı.

Necə sevirdim Əbdüləzim daşına üzməyi! İmkan olan kimi, küləksiz-ləpəsiz havada, - başqa havada, azca külək və ləpə olanda belə oraya üzmək çox böyük, ölümcül risklidir, - dəstə yığıb, heç olmasa bir yol yoldaşı tapıb adaya üzürdüm. Asan məsələ deyildi – mobil telefon olmayan zamanlarda bizim çimərlikdəki üzbəyi bacarmaqla yanaşı sahildən aralanmağa ürək edən beş-altı cavandan heç olmasa ikisiniz bir yerə toplamaq. Hərənin öz işi-gücü, qayğıları və problemləri olur, üstəlik də valideyin yasaqları. Mən isə tək üzməyə çəkinirdim – sahildən aralananda Dənizin Vahiməsi deyilən bir hiss var.

Tək üzməməyim yanımdakı yol yoldaşlarımın dar ayaqda mənə kömək edəcəyi nədənindən deyildi, bağ qonşumuz, məndən doqquz yaş kiçik Mütəllimdən başqa hamısından güclü üzgüçü idim. Amma adam sahildən uzaqlarda tək olmayanda, yanında bir nəfəs duyanda Dənizin Vahiməsi ürəyinə dolub cəsarətini əzə, əl-qolunu boşalda bilmir.

Həyatım da Əbdüləzim daşına üzmək, ekstrim üzgüçülük kimi. Riyaziyyatdan aralanmışdım, amma jurnalistika, ədəbiyyat sahilinə hələ çatmamışdım, distansın ən çətin ortasını keçsəm da, ciddi uğurlar hələ irəlidə idi. İrəlidə deyəndə ki, dəqiq nə bilirdim olacaq? Olmaya da bilərdi, redaksiyada yerim də bərk deyildi, amma Yol məni çəkirdi, o Böyük Yolun cazibəsi bütün məntiqi etirazlardan, dəlillərdən, düşüncələrdən güclü idi... Bilirsiniz nə qədər gənc istedad bu yola düşüb üzdüyü ədəbiyyat sahilinə çata bilməyib, yarıyolda batıb?!. Elə bircə yaxın dost olmasaq da, söhbətimizin tutduğu, hörmət, rəgbət bəslədiyim müsahibim, bircə hekayəsi çap olunmadan dünyadan köçən Mehdi Bəyazidin adını çəkim...

Amma indi, Zavokzlalnıdakı köhnə həyət evinin təmirsiz şüşəbəndində, masanın yuxarı başında oturan ağsaqqal riyaziyyat müəllimini inandıqmaq, Məmməd İsmayıla səs verməyə sövq etmək lazımdır. Atam isə, 1910-cü il təvəllüdlü Rüstəm Sultanov, 1930 illərin sonlarında Moskvada oxuyub qayıdandan sonra Elmlər Akademiyasında və universitetdə işləyib, Azərbaycanda az qala bütün görkəmli, ya tanınmış riyaziyyatçıların müəllimi olub – ADU rektoru Yəhya Məmmədov, "Xəzər” özəl ingilisdilli universitetin rektoru Hamlet İsaxanlıdan tutmuş, EA Riyaziyyat İnstitunun direktoru, Elmlər Akademiyasının prezidenti, "91-lər”dən biri, hakim "Yeni Azərbaycan” Partiyasının tanınmış üzvü Fərəməz Maqsudov da daxil olmaqla respublikanın təhsil nazirləri Rafiq Feyzullayev və Misir Mərdanova qədər – sonuncu rektor da olub. Hamlet İsaxanlı universitetə qəbul zamanı atama imtahan verib və gözəl cavabına görə beş alıb. ADU-nun başqa rektoru Mirabbas Qasımov da tanınmış riyaziyyatçıdır, amma onun adını atamın tələbələri siyahısında çəkmirəm, çünki dəqiq bilmirəm. Yoxlamaq imkanı olsa, çox ehtimal, o da atamın tələbəsi çıxacaq.

Atam rüşvət almayan və cüzi istisnalarla tapşırığa baxmayan, qəbul eləməyən, vəzifədə olanda da özünü sadə, eyni zamanda təmkinli aparan, elmlər doktoru yox, namizədi olsa da, istedadlı mühazirəçi, auditoriyaya girənda sükut çökdürən, tək vəzifədə olanda yox, ondan əvvəl də, sonra da, - özü də süküt qorxudan yox, hörmətdən, rəğbətdən doğurdu, - auditoriyanı əlində saxlamağı, tam hakim olmağı bacaran, imtahanda tələbkarlığı və obyektivliyiylə tanınan müəllim kimi çox böyük nüfuzu vardı. Ona görə masanın başında oturan "Riyaziyyatçıyam” deyən ağsaqqala bir növ koz - "kozırnoy kartla" - atamın adıyla gediş eləmək gəlir ağlıma. Özümçün indiyəcən belə eləməmişəm, universitetdə onsuz da az qala hamı məni tanıyırdı, o başqa məsələ, amma kimə nə demişəm, ummuşam atamın adını çəkməklə? Bu dəfə isə Məmməd İsmayılın, ümumi ictimai-siyasi işin naminə niyə də əlimdəki kozu masanın üstünə qoymayım?

- Riyaziyyatçısız dediz. Universiteti qurtarmısınız?

- Yox, Pedaqoji İnstitutu, elə orada dərs deyirəm indi.

Buradan da əlim üzüldü! Atam ömrü boyu iniversitetdə, bir müddət də Politexnik İnstitutunda saathesabı dərs deyib, indi Pedaqoji Univesitet adlanan Lenin adına APİ-də isə yox. Bu söhbət mənasızdı, getmək lazımdı. Lazımdı, çıx get də! Artıq getməyə qərar verib sanki təslim olmaq istəmədiyimə görə, birbaşa:

- Rüstəm Sultanovu tanıyırsınız? – soruşuram.

- Hansı Rüstəm Sultanovu?

- Riyaziyyatçı. ADU-da müxtəlif vəzifələrdə işləyib. Cavanlığında zamdekanlıqdan tutmuş , dekanlığa, kafedra müdirliyi, prorektorluğa qədər. Prorektorluğu Mehdi Əliyevin vaxtında olub. Rektor vəzifəsini də icra edib bir ilə qədər, Mehdi müəllim çıxarılandan sonra, Faiq Bağırzadə təyin olunana qədər.

- Yox, tanımıram.

Atamı nişan verəndə qəsdən yaxşı mühazirəçi, tələbkar və dürüst müəllim olduğunu demədim, vəzifələrini sadaladım, bizim mühitdə orta statistik adamın başqasını daha çox vəzifəsiylə tanıdığını yaxşı bilirəm. "Bu kişi necə riyaziyyatçıdır, APİ-də işləyir, atamı tanımır? Elə bil kənd müəllimidir, universitetin rəhbərliyindən xəbəri yox? Elə əyin-başı da institut müəllimindən çox rayon, kənd müəllimini xatırladır” fikirləşirəm və əlimdə qalan son, ən kiçik, heç koz saymadığım kartı gənclərin çız-bız boşqablarını yığışdırmağa başladığı masanın köhnə, rəngi qaçmış, çat-çat müşəmbəsinə ümidsizliklə atıram, o da sadəcə əlimdəki bütün kartları atıb qurtarmaq və təmiz vicdanla çıxıb getmək üçün:

- "Xətti cəbrin əsasları” dərsliyinin müəllifi Rüstəm Sultanov.

Kişi də bir neçə saniyə susaraq, hələ anlaşılmayan diqqətlə mənə baxır və nəhayət, uzun görünən, əslində bir neçə saniyəlik pauzdan sonra soruşur:

- "Xətti cəbrin əsasları”nın müəllifi Rüstəm Sultanov sənin atandı?

- Bəli.

Susuram. Daha nə deyim? Hər şey deyilib. Artıq atamın adını çəkdiyinə peşman olmuşam, ona görə özümü pərt hiss edirəm. Kişi yenə də bir neçə saniyə susur, həmin diqqətlə mənə baxır və sağollaşmaq istədiyim anda sakitcə deyir:

- Mən o dərslikdən neçə ildi dərs deyirəm.

Dilimdən qopmaq istəyən "Sağ olun!” kəlmələri elə dilimin ucunda donur. Kişi bu sözləri sakit səslə deyir, amma hətta əlində çirkli qab-qaşıq, ayaqüstə olan gənc yerində donub, kişiyə baxır. Əllərində təmiz stəkan-nəlbəki, dəm çaydanı, dağ su çayniki gətirən başqa iki gənc də eləcə. Sanki vəziyyətin dramatizmini anlayırlar. Çətin ki... Haradan? Amma nəsə duyurlar, ağsaqqalın ovqatını duyurlar bəlkə, onu tanıyırlar axı?

Ağsaqqal indi heç nə deməsə də bu eyvandan məmnun gedəcəm – Rüstəm Sultanovu tanıdı, özü də necə tanıdı. Amma o yenə bir müddət susur və sanki indi dilə gətirəcək uzun cümlənin sözlərini düşünən kimi deyir:

- Bir halda ki, Rüstəm Sultanovun oğlusan və bir halda ki, xahiş edirsən Məmməd İsmayıla səs verək, mən də, - bu yerdə əliylə havada bir qövs cızaraq şüşəbənddə olanları göstərir, - bu masada oturanların, evdə yaşayanların hamısı ona səs verəcək! Arxayın ola bilərsən! Otur bizimlə heç olmasa bir stəkan çay iç!

İcimdən isti bir bir dalğa keçir, səssiz, içimdə "Off” deyirəm, amma oturmuram:

- Yox, sağ olun! Çox sağ olun!! – deyib çıxıram, elə bil canıma qorxu düşüb ki, otursam, yenə danışsam, nəyisə korlaya, qazandığım uğuru öz əlimlə qaçıra, itirə bilərəm.

Aclığım, yorğunluğum yadımdan çıxıb, içimdə "Lui, Lui, Lui qaqaş!"ın oynaq melodisı səslənir, az qala oynaya-oynaya gedirəm, iş gününü bitirərək sanki önəmli bir qələbə sevincini yaşayıram - Məmməd İsmayıla deputat seçkisində bir ünvandan ondan çox səs qazanmışam! Həqiqətən də qələbədir, amma... Bu kiçik, onsuz də qədri bilinməyəcək uğuru qələbə sayıram, amma başqa, dəfələrlə böyük və önəmli uğuru, qələbəni isti-isti görmürəm, anlamıram - atamım uğurunu, onun yazdığı kitabın uğurunu! 1960-cı illərin birinci yarısında çap elədiyi, içi mən qarışıq minlərlə tələbənin xətti cəbr öyrəndiyi dərsliyin uğurunu! Dərsliyin keyfiyyətindən, mürəkkəb, qəliz mətləbləri sadə, anlaşıqlı dillə izah etməsindən irəli gələn populyarlığını!

Ağıllı-savadlı, həyatda mövqeyi, ailəsində, qohum-əqrəba arasında gördüyüm böyük nüfuzu olan müsahibim, pedinstitutun heç adını soruşmadığım riyaziyyat müəlliminin fikrini, qənaətini dəyişməyə qadir bir dərsliyin gücünü!

Şüşəbənddəki o söhbətin, "Xətti cəbrin əsasları"yla bağlı olayın həqiqi önəmini illər sonra, ahıllananda anlamağa başlayacam. Tanımadığın evə girib tanımadığın adamdan xahiş edəsən, razı olmaya, atavın adını verəsən, və onu tanımayan, vəzifələrindən, vəzifələriylə bağlı olmayan hörmərindən, nüfuzundan xəbərsiz, amma dərsliyini tanıyan, bilən ağıllı, ziyalı bir insan fikrini dəyişsin...

Görün necə səfeh ya biganə ya da emosional, əlindəki işinə ürəkdən bağlanan, uyan adamam ki, bu məsələni o zaman, isti-isti anlamıram, önəm vermirəm, o dərəcədə onəm vermirəm ki, evə gəlib, yemək yeyib, yıxılıb yatıram, atama heç nə demirəm. Seçki kampaniyasının qayğıları, həyəcanları başımı qatır, sonrakı günlər də atama demirəm. Desəydim, kişini sevindirərdim, amma qaynar siyasi həyat başımı necə qatmışdısa, hər şey yaddançıxmışdı. O seçkidə çox maraqlı hadisələr oldu, mən Məmməd İsmayılın Təşəbbüs Qrupunun sıravi üzvündən vəkilinə qədər yolu sürətlə keçdim, sonra daha iki deputatlığa namizədə vəkillik etdim, seçki qutusunun qorudum, Suraxanıda seçki məntəqəsində qutuya büllütün atmaq istəyən yerli, məndən xeyi cavan cayıllarla mübahisə elədim, atmağa qoymadım, iş az qala əlbəyaxaya çatasıydı, "Çıx, bayırda danışaq!”-zad, sonucda labüd döyülməm, şükür ki çatmadı, sözlə bağladım onları, qalib gəldim, amma bu da ayrı söhbətin mövzusudur.

Az sonra, həmin ilin noyabrının əvvəlində Sabir Rüstəmxanlının baş redaktor olduğu "Azərbaycan" qəzetində hələ 1983-cü ildə, Anar "Rasömon qapısına” rəy verəndə ürəklənib yazdığım, dissident yazısı sayılacaq, Azərbaycan dilinin, istənilən milli dilin önəmini çatdıran, rusdilli mankurtlara qandıran "Бесстрастная улыбка Клио" - "Klionun soyuq təbəssümü" adlı, kəskinliyinə görə "Gənclik" jurnalında yer tapmayan ingilis-şötland tarixi mövzusunda essem çap olunacaq. Buna görə həftəli "Azərbaycan" qəzetinin rus şöbəsinin müdiri Nijad Verdizadəyə borcluyam. Qəzet azərbaycan dilində çıxırdı, amma səhifələrində rus dilində yazılmış materiallar, müsahibələr də yeralırdı. Nijat təqdim elədiyim və "Gənclik”-"Молодость”da getmədiyini bildirdiyim tarixi esseni oxuyub bəyənmişdi və Sabir Rüstəmxanlı ezamiyyətə gedəndə "Klionun təbəssümü"nü çap eləmişdi. Klio yunan əsatirində tarix ilahəsidir. Amma yeddi il işıq üzü görməyən essenin çap sevincini cəmi-cümlətanı on gün yaşayacam, əməlli yaşaya bilməyəcəm, çünki... elə həmin 1990-cı il, noyabr ayının 22-də illərdi böyrək daşı xəstəliyindən əziyyət çəkən, amma cərrahiyyə əməliyyatına qəti razı olmayan səksən yaşlı atam ürəktutmasından rəhmətə gedəcək.

Atamın ölümündən çox sonra anam mənə: "Rüstəm dünyadan köçməmişdən bir-iki ay əvvəl "Çingizdən narahatam!" demişdi...". Atam məni riyaziyyatçı, elmi işçi ya müəllim, akademik dairələrdə mövqe, nüfuz sahibi görmək istəyirdi, mən isə onun iradəsinə və istəklərinə rəğmən başqa yol seçdim, qələm məni çəkib apardı. Bu yolun, peşənin pisliklərini, çətinliklərini bilərək həyatda öz yerimi tapmadığıma, tapammayacağıma görə narahat idi. Amma sıradan bir riyaziyyatçı, elmlər namizədi ya doktor olmaq istəməməyim, ədəbiyyat arzularım və iddialarımla bağlı meşəli dağ çığırı kimi dolanbac həyat yolum, narahatçılığı atamın son illərini, aylarını zəhərləmişdi. Bu da atam qarşısında daha bir günahım…

Bütün bunları anlaya-anlaya, duya-duya yenə də düşünürəm ki, hər şeyə rəğmən atam sonrakı həyat yolumu bilsəydi, narahat olsa da, məndən narazı qalmazdı. Jurnalistika kimi çirkli sayılan peşədə, AzTv-də, çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı kimi toksik mühitdə dirənişim və duruş gətirməyim, neftə əyilən, mənzilə, maaşa, konvertə görə əqidəsini satan, yalan və böhtan yazan, yarınan və yaltaqlanan jurnalist və yazıçı sürüsündən fərqli və ayrı olmağımı, demokratik hərəkatda iştirakımı, korrupsia və rüşvət əleyhinə, ədalət və ləyaqət uğrunda mübarizədə əsil ziyalı, əqidəli qələm sahibləriylə bir sırada dayanmağımı təqdir edərdi. Mənim üçün ən önəmlisi budur...

Bənzər Yazılar