Aqşin Yeniseydən yeni hekayə: Azadlığın bədəni

 

Uzun qəbzəsindən nəciblik, tiyəsindən quldurluq yağan əyri qılıncını ehram sükunətinə layiq bir ədəblə önünə uzadıb həsir döşənəcəyin üstündə diz çökmüş qədim samuray ənənəyə görə, harakiridən əvvəl yazdığı son şerini oxumağa başladı: "Əyninə vətənimin gözəlliyini geyinən ölüm, qürurumun yarasını sağaldacaq bir azdan və məni alçaldılmış bədənimin həbsindən qurtaracaq...”

"Şair! – Qədim Şərq qəbiləsinin genetik təmizliyini qoruyan seksual gigiyena qaydalarına uyğun olaraq əmioğlu-əmiqızı deyil, meqapolis şərtlərinə görə, azad küçə itləri kimi bir-birilərini qoxulayaraq evləndikləri gündən arvadı onu -  adı Aydın olsa da, həyat və yaradıcılığı lənətlənmiş gecəqondu qarma-qarışıqlığına urcah olan yazıçı ərini bu cür çağırırdı, - düş həyətə bizim Cəbiş müəllimin dükanından bir-iki sabun al, sabun! Sabunumuz qurtarıb”. 

Ailəsi ay ərzində heç nə yeməsə belə o "heç nəyə” də çatmayacaq qədər az maaş ucbatından məktəbin, müəllimliyin müqəddəs daşını Sizif kimi hər dəfə canı bahasına zirvəyə qaldırmaqdan bezib onu biryolluq dərə üzüaşağı dığırladan Cəbiş müəllim həyətdəki it damı boyda dükanında təkcə xırda alverçiliklə məşğul deyildi, o, bu it damında elə qoca köpək kimi həm özünün, həm də xalqının siyasi ağrılarının, tarixi əzablarının keşiyini çəkirdi; heç vaxt müştəriləri ilə danışmır, gözlərini endirib salamlaşır, çiyinlərini qaldırıb "bilmirəm”, başının şaquli hərəkəti "hə”, üfüqi hərəkəti ilə "yox” deyib onları bu "dilli-dilavərliyin” ümumi fonundakı soyuq gülümsəmə ilə yola salırdı; çünki ölkədə artıq kimin kim olduğu, nə istədiyi üzünə, əlinə-ayağına, əyninə yazılmışdı; ağızlar deyil, gözlər fəryad edirdi, tale yazısı alınlardan deyil, ayaqqabılardan daha aydın oxunurdu. Ölkəyə ayaq basmış ibtidai kapitalizmin ağır şərtləri altında insanlar artıq öz içlərində də gizlənə bilmirdilər; hamı susmağına susmuşdu, amma ölkəni bürüyən bu lal səs-küydən qulaq tutulurdu. Cəbiş müəllim istisna idi. O susmamışdı, gizlənməmişdi, öz içində elə bir dərinliyə çəkilmişdi ki, orada bağırsa belə səsi eşidilmirdi.   

Evləndikdən sonra yalnız əmrlə danışan arvadının qeybdən gələn səsini eşidən şair internetdən yükləyib kompüterdə izlədiyi yapon filmini saxladı. Bu, sanki, özünə qəsd etməyə hazırlaşan qədim samurayın ürəyincə oldu; donmuş kadrda yaponsayağı turş sifətində balıq təbəssümünə bənzədə biləcəyimiz ifadə ilə monitorda texnologiyanın imkanlarından yararlanıb, sağ əli katanasının qəbzəsində, oturduğu yerdə, onun samuray ləyaqətini xilas edəcək ölümünü yubadaraq sabun dalınca yollanmaq üçün ayağa qalxan tamaşaçısının yolunu qədim bir vicdanın səbri ilə gözləməyə başladı.

Şair sabun almaq üçün kandarda asılqanın üstünə tökülüşüb onu xurd-xəşil edən paltar "talpa”sının ciblərini bir-bir eşələsə də, dünən son qonorarından qalan pulunu arvadına aldığı "Diklofenak” ağrıkəsici dərmanına verdiyini bilirdi, onu da bilirdi ki, arvadının başı həmişə evdə pul qurtaranda ağrımağa başlayır. Revmatizm xəstəsi yağış yağacağından əvvəlcədən duyuq düşdüyü kimi, qadın ruhu da kasıblığın yaxınlaşdığını əvvəlcədən hiss edir. Bu, yəqin ki, hiss deyil, mağara instinktidir. "Gərək bunu bir yerə yazım” – öz-özünə dedi şair və bir anlıq özünü ölü cibi soyan rəzil bir cibgirin yerində gördü, həm də ona elə gəldi ki, soymağa çalışdığı ölülərin heç də hamısı ölü deyil; sanki, ciblərini eşələdiyi bəzi paltarlar öz aralarında onun hər dəfə əliboş qalan pərtliyinə xısın-xısın gülüşürlər. Hətta yaşca özündən daha qoca görünən köhnə pencəyi ciblərinin təmiz olduğundan əmin olan vətəndaşın polis qarşısında qollarını yana açaraq cəngavərcəsinə dayandığı kimi asılqanda qollarını qaldırıb ərklə: "Axtar tapacaqsan, döy açılacaq” – deyəndə şairin özü də İncildən sitat gətirən bu qoca kasıblıq müqəvvasına qoşulub gülümsündü. Ancaq ciblərdən boş qayıdan əl gülümsəməyə çalışan ağızın üstünə arxası ilə kinli və xəyali bir şillə çəkdi; "hansı gününə gülürsən, it oğlu, evdə əl yumağa bir əlcə sabun belə yoxdur, sabun, sabun, sabun!” Ümidin yenə Cəbiş müəllimin əzik-üzük nisyə dəftərinə qaldığını düşünən şair kor-peşman halda bu gizli və bit kimi bir anda üzündən sıçrayıb paltarların arasında yox olan təbəssümün ruhunu, heç olmasa, bir az acı nikotinlə yad etmək üçün balkona çıxdı. Bədbəxtlikdən Cəbiş müəllimin boyu balaca olsa da, xoşbəxtlikdən ürəyi böyük idi; qonşulara həmişə nisyə ayın-oyun verirdi.

...Və balkonun pəncərəsində gördüyü sima gülləyə cuman ilan instinkti ilə onu özünə çəkdi. Bu dəfə yeddinci mərtəbədən baxan pəncərəsindən uzaqdakı rəngbərəng damlarını hündür hasarların arxasında yoxsul daxmalardan gizləməyə çalışan feodalizm şüurunun reinkarnasiyası, xanlıqlar dövrünün irsi mirası kimi birdən-birə peyda olmuş məmur imarətləri görünmürdü; bu dəfə pəncərənin çölündə havada asılı halda dayanan kloun sifətli bir adam gülümsünərək ona baxırdı. Bu adam dünyanın, allah bilir, neçənci möcüzəsi deyildi, ona heç mələk də demək olmazdı, o, heç nəhəng bir arı da deyildi; onu yerli sehrbazlardan birinə bənzətmək, bəlkə, bir az uyğun gələrdi ki, buna da qoltuğundakı rəsmi qovluq imkan vermirdi. Havada asılı halda dayanan adam adi bir şəxs idi, hətta arvad hamamında ona şəxs yox, şəxsiyyət də demək olardı. Biz tanımasaq da bu şəxs bir-birini əvəzləyən hökumətlərin muzdlu mirzələrdən ibarət kişi hərəmxanası kimi saxladığı bir dəstə şair və yazıçının çap olunduğu "Aidios” adlı yunancadan tərcümədə "şərəfləndirilmiş” mənasını verən həftəlik qəzetin baş redaktoru, ədəbi mühitdə təxəllüsü ilə deyil, ən məşhur təxəllüslərdən də məşhur olan, bir vaxtlar qoltuğunda şeirləri, qapısını döydüyü redaksiyalardan "çox mənasız şeirlərdir, bunları çap edə bilmərik” tənəsi ilə rədd edilərkən, hər dəfə yazıq-yazıq soruşduğu "bəs indi bunları neyniyim?” sualına dönə-dönə "cır, tulla!” cavabını alandan, get-gedə bütün ədəbi mühitdə "Cırtulla” kimi tanınmağa başlayandan və bir gün bunun qisasını nəinki təkcə Azərbaycan, bütün dünya ədəbiyatından alacağına söz verəndən; bir gecə qeybdən eşitdiyi "Pis, məşhur olmaq üçün ən pis olmağa məhkumdur” sözlərinin ona açılan ilahi bir qapı olduğunu düşünüb, şair və yazıçılarla dostluq etməkdənsə, yuxarılarda ədəbiyyata, sənətə nəzarətin çörəyini yeyən məmurlarla aranı düzəltməyə girişəndən; bundan ötrü ədəbi mühitlə hökumət arasında, insan xislətinin dərinliklərindəki ən murdar sifətlərin arxeoloqu Stalinin sözləri ilə desək, "добровольно сука” olmağa razılaşandan; restoran künclərində məmurlara pıçıldadığı şifahi danoslarla istedadlı müəllifləri ləkələyib, onların əvəzinə hökumətə özü kimi "cır tulla” yazılar yazan sənət parazitlərini tərifləyəndən, bu xidmətlərinə görə hökumət nərdivanının altında, qapısına "ədəbiyyat üzrə məsul katib” lövhəsi yapışdırılmış balaca bir kabinetlə mükafatlandırılandan; bu kabineti xəyalən güllələtdirdiyi şair və yazıçıların ölüm hücrəsinə çevirəndən; ədəbiyyatdan aldığı qisası təkcə psixoloji-mənəvi dincliyə deyil, həm də mədə-bağırsaq zadəganlığına çevirəndən; yediyi başların sayı artdıqca özü də mənən məhv olduğunu hiss edib, daha heç vaxt qadın ola bilməyəcəyinə əmin olan kədərli və arsız fahişə kimi müştərilərinin azaldığını görüb bir gün ac qalacağı qorxusu ilə hər fürsətdə daha çox və çeynəmədən yediyi üçün balqabaq kimi günü-gündən böyüyən qarnını özü də zarafatla "sözü poxa çevirən "exchange” adlandırıb sığallamağa başlayandan sonra indiki ləqəbi – Cırtulla - nal kimi yapışmışdı onun alnının ortasına.

Yuxarılar üçün bürokratik iş rahat olsun deyə işə götürülən bu cür tiplər iyerarxik ardıcıllıqla kataloqlaşdırılır və artan sıra ilə nömrələnirdi; həbsxana qaydasında. Məsələn, bayaqdan nəfəsimizi dərmədən bioqrafiyasını oxucuya cuğulladığımız bu Cırtulla yuxarılarda şərəfləndirilib xidmətə qəbul edildikdə işləyəcəyi adamların kod adları yazılmış cədvələ baxdıqda gözləri kəlləsinə çıxmışdı; onun adı cədvəldə "Cırtulla-69” kimi göstərilmişdi, özünə qədər və ona tabe olan daha 68 Cırtulla vardı, ondan yuxarıda isə 73-cü, 81-ci, 95-ci Cırtullalar. Birinci və axırıncı Cırtullanı isə hələ analar doğmamışdı. Bu siyahı onu dəhşətə salmaqla yanaşı, həm də məyus etmişdi; dəhşətə gəlmişdi ki, ölkədə bu qədər cırtullanı kim doğub böyütmüşdü, məyus olmuşdu ki, indiyə qədər dünyada yeganə cırtulla olduğuna inanmışdı. 

  

"Cırtulla-69” şifrəsi indi onun təkcə ləqəbi yox, həm də iyerarxik sıra nömrəsi idi, eyni zamanda sözlərlə deyil, rəqəmlərlə ifadə olunan taleyi.

Şair key-key pəncərəni açıb zühur etmiş qonağı ilə üzbəüz dayandı və baş redaktor pəncərənin çölündə havada dayanmış vəziyyətdə olsa da, ev sahibi məcburən qafqazlılara xas bəzən lüzumsuz, hətta əttökən bir qonaqpərvərliklə onu salamladı. Çırtulla-69 da qapıdan qovsan, bacadan gələn sırtıq və sevimli qonaqmış kimi əlini pəncərədən evin içinə uzadıb onunla görüşdü və "necəsən”, "nəvar, nəyox”a keçməzdən əvvəl ev sahibinin əlindəki qutuya işarə edib bir siqaret istədi. Cırtulla-69-un ləlöyünlüyü el-aləmdə məşhur idi; siqaret olmasa da gözünə görünən-görünməyən başqa bir şey istəyəcəkdi: bir stəkan dağ su, iynə-sap, başağrısı dərmanı, diş çöpü... Nəsə bir şey qoparmadan əl çəkməyəkdi; özündən asılı deyildi, məmurluq vərdişi idi; bürokratik sistem onu bu cür yetişdirmişdi; sən istə, tut al, ehtiyac özü yaranacaq!       

Havada dayanıb müftə siqareti damağına qoydu Cırtulla-69, ev sahibi hər iki ağıza od saldı. "Niyə belə saç-saqqal basıb səni, ay şair, niyə belə arıqlamısan, Qobustan qayalarında lülüşü sallanan qədim babalarımıza oxşayırsan?” – Cırtulla-69 sol əlində siqaret, sağ əliylə küləyin bayaqdan alnına töküb gözümçıxdıya saldığı təkəmseyrək saçlarını arxaya ruhlandırdı. "Bilirəm, şairsən, yazıçısan, azadlıqla tənbəlliyin övladısan, pintilik, əhlikeflik, siz istedadlı adamların sosial statusudur, alın yazısıdır, səbəbsiz ah-uf sizin əbədi himninizdir. Sizə görə, kir istedadın təbii kosmetikasıdır... – davam edəcəkdi ki, birdən havada yelləndi, sanki, göy ayağının altından qaçdı.  - Evdə arağın varsa, mənə bir yüz süz, dünən gecə Cırtulla-71 müəllimlə eşşək kimi içmişik, yerin məlum, başım dağılır.” – Cırtulla-69 havada qəddini tarazlaya-tarazlaya dedi və hələ də nə baş verdiyinin şokundan çıxa biməyən ev sahibinin "yoxdu” sözünün əvəzinə uzun və yalan bir cümlə qurmağa hazırlaşdığını göydə tutub əlini cibinə atdı; üz qırxacaq qədər şax bir yüzlük çıxarıb: "Mən aşağı düşə bilmirəm, al bu pulu, düş özümüzə həyətdən bir şüşə araq al, evə də bazarlıq elə, yaxşı ki, qarşılaşdıq, sənə yaxşı xəbərlərim var, sabun yaddan çıxmasın, sən canın, yoxsa arvadın daş dəymiş ayı kimi donquldanıb zəhləmizi tökəcək”. – dedi və elə ərklə dedi ki, şairin, az qala, əsgərsayağı "oldu” deyib əməl etməkdən başqa əlacı qalmadı. Həm də qonaq qonaqdır, istər evin içində olsun, istər çölündə, lap Karlson kimi damında gecələsin, ev sahibinin borcu onun üzəngisini tutmaqdı. Çarəsizliklə utancaqlığın qarışığından yaranan acizliyin sürtük nəzakəti ilə alıb cibinə qoyanda şax, ülgüc kimi iti pul əlini azca çərtsə də, üstünü vurmadı şair, qanayan barmağını ağzına soxub həyətə düşməyə hazırlaşdı. 

"Xoş gəlmisiniz! Qonağı evə niyə dəvət etmirsən, şair, saxlamısan göyün üzündə?! - Ev sahibəsinin yenə qeybdən əks-səda verən səsi eşidildi, amma üzü görünmədi. – Sabun aldın, sabun?”  

Heç kim onu görməsə də, o, hamını və hər şeyi görürdü.  

Şair həyətdən qan-tər içində əlidolu qayıdıb, qonağın puluna aldığı sabunları hamama qoyandan sonra digər daha vacib torbanı mətbəxin pəncərəsi ağzında havada asılı vəziyyətdə dayanaraq başında ilişib qalan dünənki gecənin ağrısı ilə əlləşən qonağın hüzuruna aparanda qeybdən əks-səda verən həmin tanış səs bir də eşidildi: "Qonşulardan ayıbdı, qonağı evə dəvət elə!” Bununla da sahibənin səsi kəsildi. Cırtulla-69 pəncərədən, sanki, vermək istəməyən əllə uzadılan pulun qalığını götürmədi, amma ev sahibinə "kasıb oğlansan, lazım olar” deyib özünü ondan bir neçə santimetr daha yuxarı qaldırmağı da unutmadı. "Gəlinbacının da səsi gəlir, amma özü yoxdur”. "Mənim həyatım doludur səsi olub, özü olmayan varlıqlarla, Cırtulla müəllim, fikir verməyin, o, bizi görür və eşidir, yaddaş kimi”. 

   

Şair balkonda üstündəki tozun qalınlığı ilə dekorativ səhranı yamsılayan masanı ayağı ilə pəncərənin önünə itələdi, sağdan-soldan üfürüb balaca bir qum fırtınası qopardı, iki iri boşqab gətirdi, hər iki boşqaba Adəmin məhz içki üçün cənnətdən mədə-bağırsağında yer üzünə gətirdiyi toxumlardan bitən ağacların meyvələrindən düzdü, sonra iki armudu stəkanı ağzınacan araqla doldurdu. Bilirdi ki, şairlərin öz aralarında yarırus, yarıtürkcə "paxmelaçdı” dediyi əzabverici qədim qanduruldan ayin ağzınacan dolu qədəhlərlə başlayır. Dağılmasın deyə zərgər ehtiyatkarlığı ilə dolu stəkanı pəncərənin çölündə havada dayanmış Cırtulla-69-a uzatdı. Cırtulla-69 da eyni ehtiyatkarlıqla stəkanı ondan alıb əlindən ağzınacan olan ən təhlükəli məsafəni ilanın qurbağanı udacağı anı gözlədiyi böyük səbr və təmkinlə qət etdi, stəkanla ağız-ağıza toxunan kimi qəfildən qolunu qaldırıb arağı son damlasına qədər uddu. Bəli, içmədi, arağı uddu! Bir şikar kimi uddu! Sonra əlində boş stəkan bir neçə dəqiqə susub həmişə olduğu kimi canına yayılan isti həzzin mədəsindən göndərəcəyi təşəkkürünün yolunu gözlədi. Bayaqdan deyingən ifritəyə oxşayan daxili gözəlliyi sehrli iksirin təsiri ilə bir anda yenidən özünə qayıtdı; İçindəki Əbol-Hovl bir anda gözəllik ilahəsi Bastetə çevrildi və qədəhi it tamahkarlığı ilə geri qaytarıb boşqabını əl işarəsiylə istəyərək: "Hər ağrı bir həzzin yadigarıdır, şair, sən yaxşı bilərsən. Sərt içki kişidə qadınlıq hisslərini  oyadır, bunu da bilirdinmi? Adam ya boş-boş danışmaq istəyir, ya da dolu-dolu sevişmək!” 

"Biz, yəqin ki, indi bunların heç birini etməyəcəyik?” İlk qədəh saç-saqqal basmış arıq şairi də qədim Qobustan insanından la Putain respectueuse-ə1 (Jan Pol Sartrın "Hörmətli fahişə” pyesinə işarədir) çevirmişdi; bayaqkı iti yüzlük barmağı ilə yanaşı, mənliyini də azacıq çərtmişdi, pulun xətrinə yalandan da olsa Cırtulla-69-un zarafatlarına şəriklik edirdi. Hətta evin içində o da bir az havaya qalxmışdı elə bil. "O gün sənin eramızdan əvvəl türklərin ulu babaları sak-massagetlərə hökmdarlıq etmiş Tomiris xanımın İran şahı Kirin başını kəsməsi, islama qədər türk qadınının baş kəsəcək qədər hüdudsuz azadlığının olması ilə bağlı yazdığın yazını oxudum, sevindim ki, artıq şeir-zad yazmağın axmaqlıq olduğunu özün də anlamısan, ciddi mövzulara keçmisən. Amma vallah biz tərəfdə ədəbiyatda çörək yoxdu, xalqa güvənsən, acından öləcəksən, saray şairi də olsan qızıl teştə qan qusacaqsan. Heç birini etməsən də iki şələ otun arasında "hansını yeyim” deyə girinc qalan Buridan eşşəyi kimi ortalıqda məhv olacaqsan. İndi yazmayana yazandan daha çox hörmət edirlər, yox, əgər sən "karbon-14” testi üçün yazırsansa, o başqa məsələ, süz! – Cırtulla-69 onun nə dediyinə qulaq asmadan üzündəki turş tülkü təbəssümünü pozmadan davam etdi. – Əsas sabun idi, onu da aldıq”.  

Qonaq yeddinci mərtəbədəki mənzilin çölündə, ev sahibi isə içində ikinci qədəhləri boşaltdılar. "Bilirsən, mən yaşca səndən böyüyəm, şair, Azərbaycanda ədəbiyyata, sənətə gəlmək tragikomik məsələdir. Necə ki, çoxumuz kiminsə əlində təsadüfən açılan güllə xətası kimi həyata gəlirik. Sənətdəki yerimizi də həyatda olduğu kimi təbii qanunauyğunluqlar yox, mücərrəd qanunauyğunsuzluqlar səhmanlayır. Hərdən mənə elə gəlir ki, sənin yaradıcılığın fitri qanun pozuntusudur. Hər şey qanunauyğun olsaydı sən belə yaza bilməzdin. Çünki qanunauyğunluqlar bizdə irsi xəstəliklər, ən azı, gündəlik qarınağrısı, çiban, itdirsəyi kimi qəfil fəsadlar törədir, yaradıcılığa qənim kəsilən cürbəcür iyrənc bəlalar yaradır. Mən indi xırda məmur kimi bir şeyəm, belə işlərdən az-çox başım çıxır. Fikir ver, ətrafımızda qanunla yaşayan adamlar ya xəstədirlər, ya dəli, ya da dilənçi, yəni qaydasında deyillər, amma qanunu əzənlər hamısı turp kimidir, varlı, vəzifəli adamlardır. Sənin də intibahın bir gün iltihabla nəticələnəcək, görəcəksən. Onda başa düşəcəksən ki, biz niyə qanunauyğunsuzluqlarla qanunauyğunluqların yaratdığı xəstəlikləri müalicə edirik, məsələn, rüşvətlə maaşın stressindən çıxırıq, küçə meyxanası ilə romandan, yəni şifahi olanla yazılı olandan öz qisasımızı alırıq, zurna ilə Vyana operasını fitə basırıq və s.? Onda da çox gec olacaq. Mən səni istədiyimdən deyirəm, şair! Mən də eyniylə sənin kimi başlamışdım; düzlüyün, qanunun, ləyaqətin, ağlın bayraqdarı idim. Bilirsən, ən birinci o bayrağı kim təhqir etdi? Həyat yoldaşım! Bayrağıma da tüpürdü, sifətimə də. Mən də ailəm dağılmasın deyə məcbur olub yalanın, rüşvətin, ləyaqətsizliyin tərəfinə keçdim. Səni doğmam bilib bunları danışıram, həm də əminəm ki, səni də bu aqibət gözləyir, sadəcə, geci-tezi var. – İçki Cırtulla-69-u duyğulandırmışdı, ancaq bu duyğuların səmimi etiraf, yoxsa gizli bir hiylə olduğunu ayırd etmək mümkün deyildi, çünki şair bilirdi ki, Cırtullanın həyatını yaşayan hər kəsdə yalanla həqiqət, rüşvətlə maaş, allahla şeytan artıq bir-birilərinə doğmalaşıb, qolboyun yaşayırdılar. - Nəsə, şair, beş-altı yumurta at, qaynasın, deyəsən, araq yaxşı gedir. Evi bilmirəm, çöldə əla hava var. Sabun da ki almışıq”. Yenə o tülkü təbəssümülü sifət pəncərədən evin dərinliklərinə boylandı, deyəsən, gözəgörünməz ev sahibəsinin onu eşidib-eşitmədiyindən əmin olmaq istəyirdi.

Cırtulla-69 yumurtalar bişənə qədər ilahi məntiqə asi çıxıb içkiyə qurşanan kefli mələk kimi havada yellənə-yellənə, zamana qarşı döyüşdə əsgərləri seyrəlmiş məğlub saçının qulaqlarının dibinə sığınmış son tör-töküntülərini, heç olmasa, küləyə qarşı dirənsinlər deyə əliylə boş qoyduqları döyüş meydanına, təpəsindəki keçəl düzəngaha itələyərək, şairin yuxarılarda Stalin yadigarı olan qoca bir hökumət mirzəsinin telefon zəngi ilə işdən qovulduğuna üzüldüyünü, indiki zəmanədə işsizliyin göz görə-görə aclığa məhkum edilmək olduğunu, ancaq yuxarıların yaşamaq üçün insanlara daha rahat, hətta daha qazanclı yollar açdığını eyhamlı və seçilmiş, sanki, bu gün üçün qabaqcadan əzbərlədiyi suyuşirin cümlərlə hüdüləyib pəncərədən evin içinə tökdü. 

"Cırtulla müəllim, sizdən fərqli olaraq, bizim baş redaktor əşya kimi yaşamaqdan ötrü ölür, pul çıxara biləcəyi hər bir milli irsin, mənəvi dəyərin canlı-cəmdəkli rəmzi, dirigözlü simvolu olmaq istəyir. Bu arzusuna çatmaq üçün yuxarıdan gələn bir zənglə nəinki bir işçini işdən qovar, hətta repressiya qurbanlarını qəbirdən çıxarıb yenidən güllələyər. İnzibati vətənpərvərlik proqramları onda hissləri öldürüb, instinktləri gücləndirib. Protokollaşdırılmış vətən sevgisi onu vəhşiyə çevirib; güclülərdən qaçır, zəifləri qovur.” – Araq şairin də dilini açmışdı, həm də cibində, sözün həqiqi mənasında göydəndüşmə pul vardı, üstəlik, arvadın sabun ehtiyacının da ağzı yumulmuşdu.    

"Dünən sənin köhnə, mənim yeni dostumuz Cırtulla-71 müəllimlə ağsaqqal əyalət şairinin təqaüd almaq üçün beh əvəzinə qoltuğuna vurub gətirdiyi əmlik bir çəpişin vayına oturmuşduq. Məndən cəmi iki nömrə yuxarıdı, əclaf, amma gəlhagələ baxanda o hara, mən hara! Aşağılarla yuxarılar arasında kanat kimi gedib gəlir, qurumsaq. Aşağıdakıların yuxarı qaldırılması, yuxarıdakıların aşağı endirilməsi məsələsində gecə-gündüz yol ölçür. Öz aramızda ona həmişə zarafatla "Prosesin qalibi” deyirəm. Vallah, paxıllığını çəkmirəm, bu tam haqqı, bacarana can qurban! Ara qarışan kimi mübarizəsini mütiliyə, mütiliyini sərvətə çevirdi.” – Cırtulla-69 qabığını yara qasnağı kimi qoparıb and içərək yuxarıdan aşağı atdığı yumurtanı ovcundakı duza bələyib havadaca ağzına təpdi, sonra kimsənin eşitmədiyindən əmin olmaq üçün göyün yeddinci qatında yan-yörəsinə boylandı və əli ilə şairi bir az yuxarı çağırdı ki, pəncələri üstə dartınıb ona qulaq versin, – "Şair, Cırtulla-71 deyir, yazılarında yuxarılara ilişməyin onların xoşlarına gəlmir. Deyiblər ki, ona çatdır, bizdən yazmasın, xəcalətindən çıxarıq. Yaxşı ki, burada rastlaşdıq, mən də sənə bunu deyirdim həmişə. Beş günlük dünyadı, sən də kasıb ailədən gəlirsən. Bax indi içəri girib kandardakı paltarlarının cibini axtarsaq bir qara qəpik çıxmaz ki, ölü gözünə qoyaq. Arvadın da səndən narazıdır, bayaqdan qeybdən gələn səsindəki etinasızlıqdan hiss edirəm. Bəlkə, allah məni yetirməsəydi, sabunu da nisyə alacaqdın Cəbişdən, düz demirəmsə, denən düz demirsən! Sənin harana yaraşır, həqiqət şeypurçuluğu, intellektual inqilab, nə bilim, beyin fırtınası? Hardan da tapırsınız e, eşidəndə adamı gic yerinə qoyan bu cür sözləri. Nə deməkdir axı söz azadlığı? O şey ki, yazanı məhv edir, oxuyanı xəstə, eşidəni dəli, onun azadlığı kimə lazımdır? Vaxtın olanda araq da süz! Əsas məsələ sabun idi, yaxşı ki, vaxtında aldıq”.         

İçki şairin anadangəlmə gərgin olan sinirlərini müvəqqəti boşaltmışdı; indi onun dərisini də soysaydılar, vecinə olmazdı. Cırtulla-71-in adını eşidəndə hirslənmək əvəzinə, mətbəxdən asılmış şüşəli divar saatı kimi sifəti tərlədi, kövrəldi, qonağının siqaret yandıra-yandıra, çöldən kubarca "pəncərəni ört, tüstü evə dolmasın” əmrini yerinə yetirib qədəhləri doldura-doldura tələbəlik illərini xatırladı. İçkinin bədəndə göz yaşına çevrildiyi an idi bu.

Tələbə vaxtı fəhlə yataqxanasındakı divarları neqativ enerjini yorğanın altında təkliyin kinetik enerjisinə çevirən yarıçılpaq qadın müğənnilərin şəkilləri ilə bəzədilmiş, küncləri boş içki şüşələrinə pir olan otaqlarını xatırladı; bu dekorativ miskin cənnətdə radio boyda televizorları vardı. Elə o vaxt da indiki kimi "proseslərin qalibi” olmağa can atan, indi bürokratik kod adı "Cırtulla-71” olan otaq yoldaşı həmişə o "ütü qutusunda” yaltaqlığın çuğundur rəngi sifətlərinə hopmuş şair və yazıçıların çıxışlarına baxır, adyalı başına çəkib çarpayısında dombalır, bir xeyli keçdikdən sonra o balaca, qaranlıq, osduraq qoxusu dolu poetik səcdəgahından qafiyələrin muncuq kimi düzüldüyü vərəqlərlə çıxırdı. Həftə səkkiz, mən doqquz xoruz ədasıyla obaşdan qalxır, qara ayaqqabılarını gücü gəldikcə qara boya ilə mazlayıb, ağ günlərin arxasınca harasa gedirdi; otaqdan da həmişə sağ əlini havada bir neçə dəfə buraraq özünə motosiklet kimi qaz verib xoruldadaraq çıxırdı.  Sonralar, rus demiş, "çerez” ilham pərisi birbaşa yaradanın özüylə mövhumi ratsiyaya girən gələcəyin Cırtulla-71-nin tanrı ilə sözü çəp gəldi; tanrı onu yalandan, şeytandan uzaq durmağa, bundan ötrü lazım gəlsə, işgəncələr, əzablar çəkmək, bütün ömrünü uçuq bir daxmada şikəst yaşamaq üçün hazır olmağa çağırdı, bütün bu zülm-zəlalətin əvəzində isə ona peyğəmbərlik vəd etdi. O isə tanrıdan şeytana, yalana sığınanların nə üçün daha xoşbəxt yaşadıqlarının səbəbini soruşdu. Mübahisə o yerə gəlib çatdı ki, "prosesin qalibi” İsanı, öz peyğəmbərini belə şeytana sığınanların çarmıxında qoyub aradan çıxdığını tanrının üzünə vurub onu öz rəsuluna xəyanətdə günahlandırdı və tanrıdan xahiş etdi ki, bir pislik etməsin, köməyi lazım deyil.  Günlərin birində otaq tempraturunda, kartof kimi qaranlıqda, qara yorğan altında cücərən bu "özündən şey” şair poetik sehrbazlıqdan əl çəkdi, özü yuxarılarla aşağılar arasında pərilik etməyə başladı, həm də motoskilet sürəti ilə. Hamını allaha yaxınlaşdıran ilham pərisi onu allahdan uzaqlaşdırdı. Allahdan uzaqlaşdıqca pula yaxınlaşdı və gənc yaşda anladı ki, allah olan qəlbdə pula yer yoxdur. Var-dövlət istəyirsənsə, allahı unutmalısan! O, get-gedə bir sərvət rahibinə, imtiyaz kahininə çevrildi.  

Havada dayanıb siqaretini çəkdikdən, qaraciyəri ilə yanaşı ağciyərini də "əmizdirdikdən” sonra kötüyünü yerə yaxınlaşdıqca gözərə-közərə balacalaşıb sönən meteor kimi yuxarıdan aşağı vızıldadan Cırtulla-69 pəncərəni döydü. Ev sahibi pəncərəni açıb qonağının hazır vəziyyətdə darıxan qədəhini ona uzatdı.

 

"Cırtulla-71-in adını çəkdin, tələbəlik illərimizi xatırladım. O vaxt vətən haqqında bir şeir yazmışdı, hər yerdə oxuyurdu, bunu içək yadıma düşəcək. Sabun da ki, şükür allaha, almışıq!”. – Şairin kefi artıq ölkədəki bütün cırtullaların hazırkı məqamından yuxarıda idi. Yuxarıda olmaq həm də əyləncəliydi və şair balkonda özü unudulsa da, izi qalan usta yadigarı, içində boya qurumuş vedrələrdən birini çəkib üstündə oturmaq üçün yerini rahatladı. "O biri vedrəni də mənə ver, səhərdən göydə ayaq üstəyəm!” – Cırtulla-69 da o biri vedrəyə elçi düşdü. 

Ev sahibi oturmamışdan əvvəl tələbə yoldaşının, indi yuxarıdakıların ən aşağıda olanlarından birinin şerindən yadına düşən bəndləri əzbərdən oxudu. Qafiyələrinin sadəliyi və bədahətənliyi ilə dinləyənin beynində bir şair tərəfindən deyil, hardasa, meyvədoğrayan fason elektrikli bir məişət avadanlığı tərəfindən tezbazar və eyni ölçüdə doğranan tərəvəz obrazı yaradan bu vətənpərvər şeirdə vəsf olunan vətəndə insandan başqa hər şey var idi. Onun şerindəki vətəndə mezozoy erası təzə-təzə başlayırdı, sonuncu buzlaşma dövrünün izi-buzu hələ yox idi. O, öz poetik təxəyyülünü kəl kimi heca vəzninin ən ağır öndördlüyünə qoşaraq, insansız vətəni sağdan-sola, soldan-sağa şumlayır, adını bilmədiyi şumer tanrısı Marduku işini-gücünü buraxıb insanı yenidən məhz onun vətəninin torpağından yaratmağa səsləyirdi. İkinci bənddə dünya nəhənglər dövrünə qədəm qoyurdu. Bu vətəndə hətta zaman da öz ölçülərini üstələmişdi, saatlar illərə, illər əsrlərə bərabər idi. Onun şeirdəki vətəninin ucu-bucağı o qədər nəhəng idi ki, bəzi ucqar əraziləri fil qulaqları kimi yer kürəsinin ətrafını şapalaqlayır, özünə yaxınlaşan meteoritləri, asteroidləri milçək kimi yan-yörəsindən qovurdu. Nəhəng varlıqlar ölməz idi bu vətəndə. Səslər yalnız nərilti kimi eşidilirdi. Erkək dağlar nəhəng pəhləvanlar kimi güllü-çiçəkli dişi düzənlərin uğrunda güləşirdi. Nəhəng ağaclar dəli fırtınaları başlarının üzərində fırlayıb yerə çırpırdılar. Beşinci bəndin birinci misrasında isə ilk insan ayağının izinə rast gəlinsə də, şair ikinci misrada tezbazar onun üstünə xəzan yelləri ilə beş-altı yarpaq örtüb, izi itirmişdi. Sanki, onun vətəninin insanı görməyə gözü yox idi. Onun poetik vətəninə insan lazım deyildi. Ya da o, insandan daha üstün bir varlığı son bəndin yuxarıdan aşağı üçüncü misrasında təsvir edib oxucuların təpəsinə bir qazan qaynar heyrət şorbası əndərəcəkdi... amma bizim indi bu şeri axıracan dinləməyə hövsələmiz və vaxtımız yoxdur.   

"Cırtulla -71 hələ o vaxt inamla deyirdi ki, ədəbiyyata gəlmək üçün mütləq vətən haqqında şeirlər yazmalısan, amma insanı unutmaq, unutdurmaq şərtilə. Tutuquşu kimi tez-tez "insan yoxdursa, problem də yoxdur” deyib zəhləmizi tökmüşdü. Stalinin bu quldur idarəçilik devzinə özündən "istedad totalitar təbiətlidir” şəklində aforizmatik bir yamaq da yapışdırmışdı. Ona Stalinin əcaz reinkarnasiyası deyirdim yataqxanada...” – şair köhnə dostunu xatırlamağın şit yüngülüyünü yaşamaqdaykən Cırtulla-69 münasib vaxtın yetişdiyini anladı və binanın çölündə, pəncərənin qabağında eləcə göyün ortasında bir az aşağı əyilib, sanki, ətrafdan eşidən olmasın deyə, az qala, pıçıltı ilə dedi: "Lağ eləmə, bu gün Cırtulla-71 yuxarıların bir nömrəli mələyidir. Dünən sənin haqqında da danışdıq. Deyir, yuxarılar yazılarında adlarını hallandırdığın üçün səndən incikdirlər. Əgər yazılarında "yuxarılar” deyə bir kəlməni yada salmasan, hətta yerli-dibli unuda bilsən bunun ancaq faydasını görə bilərsən...”

Şair pıçıltı ilə deyilən bu sözlərin ciddiliyini anlamaq üçün əvvəlcə qorxdu. Qorxu hissi həmişə ona vəziyyəti anlamaqda kömək edirdi; qorxuya qapılanda ağlı işə düşür, sanki, bəsirət gözü açılır və çıxış yolları axtarırdı. Hətta gözü qonağının ağzında olsa da, yaddaşı ona pıçıltının sinsiliyinə həsr etdiyi, Nitsşenin şizofrenik hiddətlə "alman mədəniyyətinin əsl tanrısı Vaqner deyil, mənəm” üsyanına aid yazdığı bir köşəsində "niyə böyük filosof xısın-xısın paxıllıq etmək kimi mədəni bir düşmənlik  varkən, barbarcasına bağırmağı seçmişdi, axı o, bunu pıçıltı şəklində də deyə bilərdi?” sualına zirzəmidə ailəsi ilə bir yerdə kommunist tüfəngləri ilə güllənən rus çarı haqqında tarixin yummaq mümkün olmayan ağızlarında gəzib-dolaşan "Nikolayın evini pıçapıç yıxdı” dedi-qodusunda cavab axtardığını xatırlatdı; demək ki, ləyaqətli alman filosofu düşmənini pıçıltı ilə, bir növ, saman altından su yeridərək yıxmaq yerinə, barbar əcdadlarının ruhuna yaraşan bir bağırtı ilə meydanda yenməyi üstün tutmuşdu. Nitsşe bu bağırtı ilə həm də öz rəqibinə yerini nişan vermişdi. Bir tanrı o biri tanrını açıq döyüşə çağırmışdı. 

Şair Cırtulla-69-un bu pıçıltısının da gizli bir bəlanın, yaxınlaşmaqda olan bir təhlükənin müjdəsi olduğunu düşündü. Odur ki, bacardıqca qorxusunu basdırmağa çalışaraq eyni pıçıltı ilə altdan-yuxarı: "Belə düşünək ki, bu gün bir yazı yazmamışam və o yazmadığım yazıda da "yuxarılar” kəlməsini yada salmamışam, bunun mənə hansı faydasının olduğunu hardan və necə biləcəyəm”, - soruşdu və anında sehrbaz cəldliyi ilə gözünün qabağında daha bir ülgüc yüzlük peyda oldu. Tüklü bir əl göydən ona yazmadığı yazıda, istifadə etmədiyi "yuxarılar” kəlməsinə görə yüz manat mükafat uzatmışdı. Əgər o, həmin yazını yazmış və çapa göndərmiş olsaydı, redaksiya rəhbərliyi ona tulapayı iyirmi manat göndərəcəkdi. "Buyur, - dedi Çırtulla-69, -  təsəvvür et ki, mən yuxarıların adamıyam və sənin bu gün yazmadığın yazıda, yada salmadığın "yuxarılar” sözünü gördüm və zəhmətini qiymətləndirdim. Götür, qoy cibinə! Yazmadığın yazının ilk qonorarı məndən olsun, əlim yüngüldü, onu da deyim. Ən azı, sabunu nisyə almayacağına zəmanət verə bilərəm”.  

Şairin içkili başı yüzlüyü görüncə Bakının mərkəzində yerləşən əyləncə klubuna çevrildi; bayaqdan beynində sərxoş səmazənlər kimi yerlərindəcə fırlanıb kainatda əriyib unudulmaq zövqünə qapılmış mənəvi, insani dəyərlər  birdən-birə bu gecə klubunun yanıb-sönən işıqlarının fonunda quduzlaşaraq diktator İdi Aminin yiyəsiz qalan sarayına doluşan vəhşi heyvanlar kimi atılıb-düşməyə və ulaşmağa başladılar. Şair göylərin uzatdığı yüzlüyə baxa-baxa beynindəki vəhşiləşmiş bu mənəvi, bəşəri dəyərlərin əl-ələ tutub xoşbəxt dəli sevinciylə çığıran əli sabunlu arvadını da dövrəyə alaraq ətrafında yallı getdiyini gördü. Sonra bu yallıya əlində nisyə dəftəri tutmuş baqqal Cəbiş qoşuldu, aha, hər dəfə qonorar alanda içkiyə və siqaretə qonaq etdiyi küçə filosofu da özünü yetirdi, lap axırda sağ pəncəsində üstündə it şəkli olan dəsmalını yelləyə-yelləyə lovğa pişik baqqalın əlindən yapışdı; həmişə etdiyi bazarlıqdan bir şey vermək istədiyi, ancaq əli gəlmədiyi və hər dəfə miyoldaya-miyoldaya onun əlindəki torbadan pay umaraq arxasınca girişə qədər gələn, hər dəfə də kor-peşman suyu süzülə-süzülə əliboş geri qayıdan pişik. Daha sonra pişik Çin fişəngi sayaq sevindiyindən ətrafa rəngbərəng işıqlar saçan arvadının qucağına atıldı və onun sosiska zəncirinə çevrilən saçlarını yeməyə başladı. Arvadı isə qucağında pişik, bütün borcları bağladığı üçün təşəkkür əvəzi önündə dörd ayaq üstə çökən Cəbiş müəllimin belinə minib onu at kimi mahmızladı.  Bu başda dünya heç vaxt belə xoşbəxt olmamışdı. İşki və pul; hər iki dünyanın cənnətini yaradan bu iki dəyər bir cüt qaranquş kimi onun lazımsız əşya qəbiristanlığı olan balkonunda yuva qurmuşdu. Bədəninə heç vaxt ölməyəcəyini hiss etdirən bir fərəh yayılmışdı. İllərdir onu, sanki, daha tez öldürmək üçün həqiqətdən-həqiqətə, mübarizədən-mübarizəyə, xəstəlikdən-xəstəliyə itələyən qədim müqəddəs ideyalar beynindəki bu gecə klubunda ülgüc yüzlüyün xoşuna gəlmək üçün gənc fahişələrə çevrilib sıraya düzülmüşdülər.  Bu, yaradılışın başqa bir şəkli idi, ona tanış olmayan bir varolma, bir mövcudluq halıydı. Az qaldı ki, qonağını, bu xeyirxah erkək mələyi pəncərənin önündə, havadaca unudub qeyb aləmində yaşayan arvadını səsləsin və muştuluq istəsin. Bu içkidən çox, pulun sərxoşluğu idi; öz aramızda qalsın, ac qalmaq qorxusu ona atalarından keçmişdi və indi bu qorxu ürəyi cibində döyünən elit bir ümidlə əvəzlənmişdi.  Bayaqdan beynində yallı gedənlərə əl çalan  karbohidrat molekulları qəfildən adi kağız parçasının bu sərxoşluğunu qısqanmağa başladı və içkinin, altında qəddar çaynaqlar gizlənmiş yumşaq pəncəsi şairin beynini dürtmələdi ki, pulun sərxoşluğundan ayılsın; soyuqqanlı olmaq lazımdır; burada onun taleyi həll olunur; pulu alıb cibinə qoysun və bundan sonra yazılarında"yuxarılar” kəlməsini işlətməyəcəyinə, hətta mümkün olsa unudacağına söz versin, lap "bu bərəkətə and olsun” deyib tozlu masadakı yeməli bir şeyə əl bassın. 

Şair içkinin dediyini etdi; pulu anadangəlmə yoxsulluğun mirası olan ac və utancaq baxışlarla Cırtulla-69-un əlindən alıb cibinə dürtdü, ardınca, sanki, zirzəmidən gələn boğuq bir səslə bundan sonra yazılarında "yuxarılar” kəlməsini işlətməyəcəyinə söz verdi, hətta "bu bərəkətə and olsun” deyib ora-bura boylanaraq and içməyə bərəkət axtarıb axırda boşqabdakı soyutma yumurtalardan birinə də əl basdı, üstəgəl, pulun əvəzində qonağına dilinin ucunda qıpqırmızı bir təşəkkür "uzatdı”. Ancaq əl basıb and içdiyi yumurta bu öhdəliyə bir müqəddəs kimi şərik olduğu üçün şairin yerinə qonaqdan hər ehtimal soruşdu ki, bu "yuxarılar” dediyiniz şeyin bir sərhədi varmı? Yəni yuxarılar dediyiniz ucalıq harda başlayıb, harda bitir? Deyin, işimizi bilək!

"Belə bir sərhəd yoxdur, heç vaxt da olmayıb, heç olmayacaq da. Olsa da yuxarılar onu bəlli etməzlər. Yuxarıların gücü də elə bundadır; naməlum hüdudsuzluqda...” – Yuxarıdan dikbaş yumurtaya verilən cavab qəti oldu.  

Bu vaxt aşağıdan, binanın dibindən Eyfel qülləsi kimi yuxarı qalxdıqca nazilib cırlaşan bir səs eşidildi: "Cırtulla müəllim, Qəza briqadasına yeni işçi götürdülər, hazırlaşın, sizi aşağı endiririk!” Cırtulla-69 dibdən gələn səsə boylandı və sağ əlinin baş barmağını bükdüyü o biri barmaqları üzərində şahə qaldırıb üzüaşağı "əla” işarəsi göstərdi və yenidən pəncərədən evin içinə, şairə tərəf çevrildi: "Gələn həftə bizim kişinin yubleyidir, həm də seçkilərdə namizədliyini verəcək, təşkilatçı da özüməm. Bizim kişinin kabinetindən baxanda sizin binanın fasadı Leninin alnı kimi par-par parıldayır, aşağıda razılaşdıq ki, buradan kişinin portretini və seçicilərə xitab edən müdrik fikirlərindən birini asaq, işçilərə etibar etmədim, dedim özümü qaldırın, hərf-hərf oxuyum ki, səhv olmasın. Əminəm ki, indi kabinetində dayanıb başımızın üstündəki portretinə baxır. O, şəkillərini özündən çox sevir. Məni bura qaldırandan sonra qəza xidmətinin rəisi aşağıda maaş davası edən kran sürücüsünün anasını söyüb, o da qayıdıb rəisin anasını yağlayıb, rəis də əsəbiləşib yerindəcə onu işdən çıxarıb. Di, get, acından öl! Bayaqdan aşağıda yeni işçi axtarırdılar ki, gəlib məni düşürsün. Şükür ki, şəhərdə papaq altda yatan işsizlərin sayı çoxdur, itə daş atırsan, işsiz-gücsüz adamlara dəyir, qoca arvada da desən, kran sürücüsünün yeri boşdu, o dəqiqə tumanını düyünləyib hazır olacaq. Nəsə, məni endirirlər deyəsən. Bu dünya belədir, şair, - Cırtulla 69 ah çəkdi – hörmət edib qaldırıblarsa, zəhmət çəkib endirəcəklər; boş vaxt tap, gəl redaksiyaya rahat danışaq, qonaqpərvərliyin üçün çox sağ ol, yatsam yuxuma da girməzdi ki, bir gün səninlə göyün yeddinci qatında mələklər kimi yeyib-içəcəyik. Mütləq gəl yanıma, mütləq! Evə dəmbədəm sabun almağı da yaddan çıxarma, elə zəmanədə yaşayırıq ki, ailənin güzaranı üçün sabun çörəkdən daha vacibdir, and olsun bu sabunun bərəkətinə! – türş tülkü təbəssümlü sifət cibindən çıxardığı möhür boyda yumru, balaca sabunu öpüb alnına qoydu. – Talismanımdı!”              

"Heç yaxşı olmadı, Cırtulla müəllim, başımız söhbətə qarışdı, sizi evə dəvət etmək fikrimdən çıxdı, - şair pəncərədən aşağı enən qonağının arxasınca boylanıb, az qala, çığıra-çığıra dedi, - eybi yox, başqa vaxt qonağımız olarsınız, amma gələn dəfə qapıdan gəlin, xahiş edirəm, qapıdan...” Şair ünsiyyət zamanı çox istifadə etdiyi üçün artıq sürtülüb mütiliyə oxşamağa başlayan yoxsullara xas utancaqlıqla havada yellənə-yellənə enən kefli qonağı ilə vidalaşdı. Aşağıda əlimyandıda işə götürülən yeni sürücü, deyəsən, xam eşşəyin biri idi; Cırtulla boyda adamı asılmış günahkar kimi havada  sağ-sola yelləyir, mexaniki yük səbətini heç cür tarazlaya bilmirdi. Cırtulla-69  göydən enən yük səbətinin sürahisindən bərk-bərk tutaraq "öpürəm” şifrəli dodaqlarını şairə doğru uzadıb dibə enir, endikcə balacalaşır, cılızlaşırdı. Yuxarıda div boyda görünən kişi artıq aşağıda Cırtdan boyda olmuşdu. Son sözləri də yuxarıya, şairin qulağına son nəfəs kimi güclə gəlib çatdı: "Müt...ləq ya...nı...ma gə..l, şa-ir..!”

Bir həftəydi içirdi şair. Cırtullanın göydəndüşmə, gözlənilməz təklifi ağırlıq qüvvəsi kimi onu özüylə aşağıya dartır, daha doğrusu, yaxasından sallaşıb vücudunu əymək, dizə gətirmək istəyirdi; "hər yazmadığın yazıya görə yazdığının ikiqatını alacaqsan!” "Görünür, hamıda belə başlayır – şair düşünürdü, - əvvəlcə yüngül bir ağırlıq hiss edirsən, sonra ağırlıq qüvvəsinə vərdiş edən orqanizm kimi ona öyrəşirsən, hətta yavaş-yavaş onun səni dibə çəkən, məhv etmək istəyən bir güc olduğunu unudursan və heç hiss etmirsən. Bu, olduqca fiziki bir prosesdir, heç bir mənəvi tərəfi yoxdur, küləyin önündə bitən ağac kimi yavaş-yavaş əyilirsən, vəssalam!” 

Hələ ki, Cırtullanın naqqal ağzı ilə güc ona yaltaqlanırdı. Sevdiyi kişinin yaxasından qırsaqqız olub sallaşan qadın kimi özünün şirnikləndirici nəvazişi ilə onun qılığına girməyə, istədiyini ondan qoparmağa çalışırdı. Əlbəttə, şair - içkini düşmən qanı kimi içən, kağızı qalxana, qələmi qılınca çevirmiş bu romantik qədim sərkərdə güc olmaq istəyənin özünün də əvvəlcə onu gücə çevirəcək birilərinə yaltaqlandığını, məqsədinə çatandan sonra isə bütün yaltaqlandıqlarını öz köləsinə çevirdiyini, buna görə də gücün öz yaddaşından qisas almaqdan başqa bir yolunun olmadığını dalğalı dənizdə  taxta çəllək kimi çalxalanan sərxoş başında götür-qoy edirdi. Hüqonun sözlərini xatırlayırdı: "Müqəddəsliyə gedən yol təhqirdən keçir”. Amma Hüqo müqəddəsə çevrilənin sonradan bu təhqirin qisasını öz qurbanlarından aldığını söyləmirdi, yəqin ki, gücə çevrildikdən sonra müqəddəs İsanın intiqamından başqa bir şey olmayan qanlı xristianlıq tarixinə kölgə salmaq istəmirdi. Şair qurban seçildiyinin fərqində idi, amma artıq gec olduğunu da bilirdi; çünki yazmadığı ilk yazıya görə pəncərədən uzadılan ilk yüzlüyü alıb cibinə dürtəndə artıq sənət tarixinin bu əbədi xəstəliyinə yoluxmuşdu; ehtiyac azadlığı yenmişdi və bu xəstəlik tarixində ona yoluxanlardan sağ qurtulan hələ anasından olmamışdı. O, məhv etmirdi, sadəcə, böcəyin içini sömürüb qabığını saxlayan səssiz hörümçək acgözlüyü ilə yoluxduğu sənət adamlarının mənliyini sorub onları heçkimləşdirirdi. Mənliyini itirib müqəvvaya çevrilən bu cür adamlar isə daxili boşluqlarını gizləməkdən ötrü özlərinin zahiri görkəmlərini mumiya kimi naxışlı əski-üskü, bahalı dəmir-dümürlə bəzəyirdilər və ölkə belə mumiyalarla dolu idi.      

Başının üstündə Əhməd bəy Ağaoğlunun eynəkli portretindən başqa heç kim yox idi; amma Cırtulla-69 pəncərədən çəkilib gedəndən sonra,elə bil, kimsə bütün günü yuxarıdan onu izləyir, hiss olunacaq bir kabus kimi arxa tərəfdə başının üstündə dayanıb bütün hərəkətlərinə göz qoyurdu. O, bir neçə dəfə yazı masasında oturmağa cəhd etdikdə hətta o kabusun nəfəsinin hənirini ənsəsində ovalamışdı da. O yuxarıdan, arxadan baxan şey nə bir sima idi, nə bir kölgə. Portret, yaxud bir göz də deyildi. Tavana da oxşamırdı, göy üzünə də. Həm canlı idi, həm cansız. Onun başının üzərində qımıldanmadan baxan, vəhşi hənirti kimi yaxınlığında tərpənən, gözlənilən təhlükə kimi səssiz, ruh kimi ziyansız zəhmə sahib bir boşluq vardı. Şairi evin içində qarabaqara izləyərək onu ilan səbri ilə pusan, anında udmaq üçün asta-asta özünə doğru çəkən, həyatının "qara dəliyinə” çevrilmişdi bu boşluq. Şair hiss edirdi ki, artıq yuxarıların nəzarəti altındadır və bu boşluq gec-tez onu əlli-ayaqlı udacaq, həm də bu yoxolma gizlin baş verəcək.

        

Ev şəraitində bir həftəlik "intensiv müalicə”nin heç bir faydası olmadı, onda vəd olunan hərəm xoşbəxtliyinin ilk siptomları görünməyə başladı. "Yuxarılar” kəlməsini yazmayacağı halda evdə otura-otura əlini ağdan qaraya vurmadan yazdıqlarından daha çox pul qazanacağı vədi şairdə sürtük və evdar meşşana çeviriləcəyi qorxusunu yaratdı; "yuxarılar” kəlməsi şifrə idi; o, yuxarıların şifrələrlə, rəmzlərlə danışdığını bilirdi, əslində, bu kəlmə ilə ondan yazmamaq tələb olunurdu. Şairin isə bütün arzuları, ümidləri yazmaqla bağlıydı; yazmaq yaşamaq səbəbiydi, həm də yeganə səbəbi. Yazmamaq susqun bir ölüm demək idi. Bu qorxu başqa qorxuları oyatdı, gözünün önündə kiçik səhnəciklər şəklində halüsinasiyalar sayrışdı. Bir dəfə özünü ruh kimi divanda uzanmış meyitinin başı üzərində görüb dəhşətə gəldi; içkidən və istidən şübhələnib sakitləşdi. Hökumətlə parazit kimi simbioz həyat yaşayan, qulluq və imtiyazın gizli nikahından əmələ gələn "müstəmləkə yazıçıları” haqqında yazdığı yazını xatırlayanda ona elə gəldi ki, qaynaşan Misir heroqliflərinin cəngəlliyinə dolaşıb; saysız-hesabsız anlaşılmaz heroqliflər ağzına, burnuna, qulaqlarına, gözlərinə dolub onu boğmağa çalışırdılar. Başqalarında nifrətə layiq gördüyünü indi ona sevginin qarşılığı kimi təklif edirdilər. Masasının üstündə özünün yaratdığı kağız-kuğuz xarabalığında bütün yazılarının yerini əzbər bildiyi üçün yaddaşı xırda bürokrat ciddiliyi ilə meşşanlaşma haqqındakı yazının olduğu qovluğu dərhal gözlərinin önünə qoydu; "Pandora qutusu” kimi ağzının açılacağı günü gözləyən bu qovluq gələcəyin kitabı olacaqdı. Şair həmin yazı qəzetdə çap olunduqdan sonra qopan qiyamətin - özü doğsa da südü quruduğundan imperiya ananın kolxoz keçilərinin südü ilə sürü halında böyütdüyü "müstəmləkə ziyalılarını” ideoloji təbliğatın gücü sayəsində öz fetişləri kimi sevən tifil xalqın etirazının, ağasını canından çox istəyən nökər qəzəbini beş-altı kütbeyin yeniyetmənin qoltuğuna boğazıyoluq xoruz verib yazının çap olunduğu redaksiyaya buraxdıraraq buradakıların "petux”, yəni rus dilinin həbsxana jarqonundan tərcümədə kişiliyi təcavüz yoluyla əlindən alınmış kişilər olduğunu məhbəs simvolizminin ən vulqar formasında ifadə edən, yuxarıların təşkil etdiyi oxucu üsyanının dejavusunu gözünün önündən dağıtmaq üçün ayağa qalxdı və pəncərəni açıb bayaqdan kəlləsini balaca şizofren xəstəsi kimi şüşəyə döyəcləyən hirsli arını azad səmaya buraxdı, sovuşsa da unudulmayan köhnə qorxu hissiylə başıbəlalı yazının bəzi paraqraflarında bu dəfə özünü, gələcəkdə yazmadığı üçün yağ içində böyrək kimi yaşayan meşşan özünü axtarmağa başladı; şair özündə bu yazını kiməsə, - hər halda arvadına deyil, – oxumaq və başqasının meşşan adamlar barədə nə düşündüyünü bilmək ehtiyacı hiss etdi. Telefon zəngi; dəstəkdəki səs küçə filosofunun idi; şairi yarım saatdan sonra həyətə çağırırdı; ya içkisi qurtarmışdı, ya da siqareti. 

Dövlət təhlükəsizlik orqanlarının əməkdaşları tərəfindən izlənildiyinə qəti əmin olan bu adamla onu iki il əvvəl bircə gilə siqaret tanış etmişdi; səfil siqareti alıb uzaqlaşmaq əvəzinə damağına qoyub alışqan istəmişdi və başqasının alışqanı ilə başqasının siqaretini öz damağında alışdırarkən, həm də indi hərdən zəhlətökən olan bu dostluğun fitilini alovlandırmışdı. Şəhərin bu səmtindəki bütün tüstülü kafelərin, darıxan dükanların, şən bərbərxanaların sahibləri, müştəriləri bu küçə filosofunun azarkeşləri idilər və ölməməsi üçün öz qarınlarından, əyinlərindən artıq qalanları ondan əsirgəmirdilər. Taksi dayanacaqlarında başlarını qatıb yuxulamağa qoymasın deyə sürücülər ona növbəylə içki alırdı, avtovus şoferləri marşrut boyunca darıxmamaq üçün onu qulaq yoldaşı kimi özləri ilə şəhərin bu başından o başına aparıb-gətirirdilər. O, yemək yeyən kafe müştəri ilə dolurdu, girdiyi dükanın qabağında bir anda qələbəlik yaranırdı, təkcə bərbərxanalar ondan nəsibini almaqda çətinlik çəkirdilər, ona görə ki, küçə filosofu adına layiq bir pintilik mücəssiməsiydi, buna baxmayaraq, əsl seçilmiş kimi fanatlarından ibarət öz kütləsini yarada bilmişdi. Ancaq o, bütün bunları öz aləmində arxasınca gələn xəfiyyələri azdırmaq üçün edirdi; ayağına ayaqqabı əvəzinə üst-üstə xeyli ərzaq torbası keçirmişdi ki, izinə düşə bilməsinlər, özünü tanınmaz hala salmaqdan ötrü ona verilən geyilmiş, amma təmiz paltarlardansa zibillikdən cır-cındır yığıb əyninə keçirirdi, aylarla saç-saqqalını qırxdırmır, hətta həftələrlə çimmirdi, ta cüvəllağı avtomobil yuyucuları boş vaxtlarında onu əynindəki cır-cındır qarışıq  əllərindəki sufışqıranla avtomobilsayağı uzaqdan yuyub günün altında qurudanacan. Onun həyatı haqqında danışılan şəhər əfsanəsi bundan ibarət idi ki, içki düşkünlərinin "Bizim Sokrat” dedikləri bu adam imperiya illərində tanrıya deyil, hökumətə inanıb universitetlərin birində ateizmdən mühazirə oxuduğu üçün tanrı onun ağlını əlindən almışdı. Amma tanrı mərhəmətli idi; hərdənbir keçmiş müəllimin öz ağlı ilə görüşməsinə icazə verirdi. Ağlı özünə qayıdanda o, həqiqətən bir filosof kimi danışır, hətta bir filosof kimi susurdu. Ancaq bu icazəli filosofluq uzun çəkmirdi, o, müdrik-müdrik danışdığı, yaxud susduğu yerdə qəfildən atılır və onu izləyənlərdən qaçmağa, gizlənməyə çalışırdı.  Yaşadığı, daha doğrusu, gizləndiyi səmtdə hamı onun bu dahi və dəli davranışlarına öyrəşmişdi. Neçə-neçə məhlənin dəliyə və dahiyə olan mənəvi ehtiyacını təkbaşına ödəyirdi. İnsanlar onun dəli halını daha çox sevirdilər, çünki qədim zamanlardan "tamaşa və çörək” aşiqi olan xalqın dahidən çox, dəliyə ehtiyacı vardı. Hətta onun təhlükəsizlik orqanlarının əməkdaşlarından deyil, öz ağlından qaçdığını, gizləndiyini də düşünmək olardı. Deyəsən, tanrı onu həm də bir vaxtlar tanrını inkar edən ağlı ilə cəzalandırırdı. Və bu cəza ömürlük idi. 

  

Yarım saatdan sonra ruh üfürülmüş zibil topası gizləndiyi kolun arxasından şairə əl edib yanına çağırırdı; isti külək onun üst-başından sallanan çırıq-yırtıq saçaqları inadla yellədir, bu zibil topasını sovurub bütün şəhərə yaymaq istəyirdi. İşkinin və istinin başgicəllənməsini üfunətin ürəkbulanması qarşıladı. Qıcqırmış küçə filosofu həmişəki kimi ora-bura boylana-boylana astadan və bezikmiş bir səslə dedi: "Özümü tutdurmaq istəyirəm, şair!” "Niyə? Nə olub?” – Şair qayğıkeşliklə soruşdu. "Daha gizlənməyə yer qalmayıb, hər yerdə gizlənmişəm deyə hər yeri tanıyırlar. İndi də sağ tərəfdəki qaracın qapısından bizi güdürlər, elə bilirlər xəbərim yoxdur”. "Sənin axı ortada nə suçun var ki, tutsunlar?” – şair yenə həmişəki sualını təkarladı. "Həm də elə suçumun nə olduğunu bilmək istəyirəm, yəqin ki, məhkəmədə deyəcəklər. Günahsız insanı bu qədər izləyərlərmi, səncə?” "Gəl gedək bu günlük bizdə gizlən, sabah bir şey fikirləşərik?” – Küləyin sovurduğu bu zibil topasını evə dəvət etməyə cəsarəti çatacaq qədər içmişdi şair bu günlər ərzində. 

Küçə filosofu dəvətdən çox, birgünlük gizlənməyə yer tapdığı üçün sevindi, amma ehtiyatı da əldən vermədi, təklif etdi ki, şairin gəldiyi yolla getməsinlər, evə binanın başına hərlənərək qalxsınlar. Belə etsələr qaracda gizlənən təhlükəsizlik orqanının işçiləri onları başqa yerdə axtaracaqlar. Şair qonşuların qəzəbli baxışlarını nəzərə alıb filosofun üst-başından bir neçə saçağı, sallanan yırtığı dartıb qopardı, qonağının pir ağacına bənzəyən əyin-başına yüngülvari əl gəzdirəsi oldu.

Evə girdikdə qonağın üst-üstə keçirdiyi ərzaq torbalarından ibarət nəhəng ayaqqabılarını soyunmaq müşkülə çevrildi; bu ayaqqabılarla nə etməli sualını kandarda götür-qoy edirdilər ki, şairin qeyb aləmindəki arvadının səsi eşidildi: "Hamı getdi quş gətirdi, Şahqulu bayquş gətirdi, başım çatladı qoxudan, nə istəyir ver, rədd elə onu evdən!” "Tək deyilsən?” – filosof ora-bura boylanıb soruşdu. "Arvadımın səsidir, fikir vermə, səsi var, özü yoxdur... – şair ona otağının qapısını göstərib üzünü evin boşluğuna tutaraq: - o xahiş edir ki, ona oxumağa kitablar verim”, - dedi. "Həm də ailəlisən! Mən ailəyə nifrət edirəm, hələ başqasının ailəsinə dözmək, yox mənlik deyil, ən yaxşısı gedim özümü tutdurum”. – zibil topası geri dartınıb qolunu şairin əlindən qoparmağa çalışdı. "Gəl, bir az içək, həm də sənə bir yazımı oxuyum, ayaqqabılı keç, eybi yoxdur”. – Şair israr etdi. "Ancaq içkinin xatirinə!” – zibil topasının kirli saç-saqqalı təhqiredici bir həyasızlıqla irişdi.   

    

Otağa keçən kimi küçə filosofu pərdəni azca aralayıb, az qala, instinktə çevrilmiş bir ehtiyatkarlıqla pəncərədən həyətə boylandı, şübhəli kimsənin aşağıda vurnuxduğunu görməyincə masaya qayıdıb "ya allah!” deyərək şairin onun üçün süzdüyü içkini birnəfəsə başına çəkdi, dilini çıxarıb qədəhdə islanan kirli bığını yaladı. Əlini mədəsinin üstünə qoyub küçə həyatının göynəyən yarasını sığalladı; içki canına yayıldıqca içindəki dəli mürgüləməyə, başladı, onu dahi əvəzlədi; deyəsən, süfrə arxasında adının çağırıldığını eşidən tanrı onun ağlını yenə müvəqqəti olaraq özünə bağışladı. Şahqulunun bayquşu gözlərini bir nöqtəyə zilləyib bir xeyli susdu, handan-hana, sanki, hamıdan gizlədiyi içindəki başqa adamın yorğun səsiylə: "Nə oxuyacasan, şeir, yoxsa hekayə? Mən bədii əsərə sözlərlə həll olunan uzun bir tənlik kimi baxırdım cavanlığımda, cavaba uzanan məchul bir yolçuluq kimi.Ya sən o məchulu tapırsan, ya o, səni məchula çevirir. Mən məchula çevrildim, itkin düşdüm. – Dahi zibil topası əlindəki boş qədəhi oynada-oynada aqibəti ilə özü arasında heç bir fərqin qalmadığını göstərən bədbinliklə dedi. – Bizim nəsil iyrənc bir dövrə urcah oldu, ölkəni vəba kimi bürüyən kütləvi meşşanlıq bütün mənəvi, insani dəyərləri, bu dəyərlərə tapınanları təhqir etdi, təhqir olunmuşlar da çıxış yolunun olmadığını görüncə özləri-özlərini təhqir etməyə, öz acizliklərinin qisasını özlərindən almağa başladılar. Mən cavabsız qalan təhqirin insanı, xalqı, cəmiyyəti necə mənəviyyatsız, miskin bir varlığa, kütləyə çevirdiyinin canlı şahidiyəm. Özüm də bu meşşan xaos qarşısında gücsüz olduğunu görüb özü-özünü alçaldan o təhqirolunmuşlardan biriyəm. Gücüm özümə və yazdıqlarımda  vurnuxan aciz insanlara çatırdı. Ancaq bu, gedilmiş yol idi, Dostoyevskinin bütün yaradıcılığı avtoritarizmin təhqir etdiyi rusların taleyidir. Buna görə də yazdıqlarımı yandırdım, yazmadıqlarımın qisasını isə özümdən almağa başladım. Mətn şöhrətpərəstdir, o, həmişə yazılmaq, oxunmaq, alqışlanmaq istəyir. Buna görə də hər şeyi öz varlığında gizlənmiş mistik narsizmə qurban verməyə hazırdır. Mən mətnin bu fitnəsinə uymadım”.  Küçə filosofu heç bir nəzakət qaydası gözləmədən növbəti qədəhini özü doldurdu. "Təsadüfə bax, mən də meşşanlıq haqqında yazdığım yazını oxuyacaqdım...”, – şair təəccübünü gizlətmədi, amma içindəki dəlinin mürgüləməsinni fürsət bilən dahi zibil topası sirlər xəzinəsinin ağzını açmışdı artıq: "Haydegger deyir ki, özbaşınalıq azadlığın gecə tərəfidir, razı deyiləm. Mənə görə, özbaşınalıq azadlığın vəhşi əcdadıdır. Onu mədəniyyətdən məhrum etsək yenidən qayıdıb özbaşınalığa çevriləcək. – Qorxunc qonaq içkinin meyxoşluq həzzi ilə kirli saqqalını dartışdırıb əylənərək davam etdi. – Bu barədə illər əvvəl universitetdə oxuduğum mühazirələr hələ də yadımdadır; mən elə indi də küçələrdə mühazirə oxuyuram, amma daha mühazirə kimi yox, nəğmə kimi, taleyimin nəğmələri kimi...” 

"Bəlkə, yemək qızdırım sənə, soyuducu da olmalıdır? Meşşanlıq haqqında tələbələrə nələr söyləyirdiniz, əgər yadınızdadırsa?” – Şair qonağının qədəhini ağlını özünə qaytaran sehrli iksirlə doldura-doldura dedi. "Meşşanlığın mənşəyindən danışırdım onlara. Azadlıq anlayışının əkinçilik mədəniyyəti ilə bağlı olduğunu deyirdim. Əkinçilikdən əvvəlki ovçu və yığıcı insanların azadlıq deyilən bir qayğısı yox idi, dünyanın hər yeri onlarındı. Adına "azadlıq” deyə biləcəkləri bir məfhum yox idi həyatlarında. Azadlıq məhkumların uydurmasıdır. Vətən, xalq, azadlıq kimi söhbətləri əkinçilikdən sonra yarandığını deyirdim onlara. İnsanlıq mağaradan çıxıb vətənə sığındı və bu, öz bərabərində gətirdiyi konkretləşmiş azadlıq anlayışına tarixi məna yüklədi. İlk dəfə əkinçilik dövründə insanlar heyvanları əhliləşdirdilər və onlarla yaxın ünsiyyətdə olmağa başladılar. Heyvanlara artıq müqəddəs totemləri və ətini yedikləri xilaskar kimi deyil, həm də bir ailə üzvü kimi baxdılar. Heyvanlar üzərində müşahidələr xalqların folklorunda da öz əksini tapdı. Heyvanlar insanlar üçün özlərini müqayisə edə biləcəkləri ən yaxın varlıqlar halına gəldi və ilk qədim şairlər həsrətlərini "zəncirdəki it kimi darıxmaq”, yalqızlıqlarını "qoca at kimi ayaq üstə ölmək”, sevgilərini "azad quş kimi uçmaq” və s. şəkildə heyvani metaforlar üzərindən çatırdılar. Azadlığın çətinlikləri ilə tabe olmağın rahatlıqları arasındakı fərqi də insanlar ilk dəfə acqarına qarlı, sazaqlı dağlarda ulayan əcdadı canavardan fərqli olaraq, adam balası kimi ertədən bir kasa bozbaşını yeyib, isti yuvasında, saman döşəyində yatan, xalaxətri sağa-sola bir-iki ağız hürən əhliləşdirdikləri itdə müşahidə etdilər. Azadlığın qurban verilməsi müqabilində əldə olunan rahatlıq bu şəkildə hiss olunmadan əhliləşdirilmiş heyvanlardan insanlara ötürüldü və beləliklə, əkinçilikdən, oturaq həyatdan sonra meşşanlığın bünövrəsi qoyuldu. Meşşan heyvanın əhliləşdirdiyi insandır. Azadlığını rahatlığına qurban vermiş "homo sapiens”dir”. Meşşanın əcdadı ilk Toplandır. Bu dediklərimi də yazına əlavə edə bilərsən, əvəzində mənə pul ver, arvadın gəlib mitilimi çölə atmamış çıxım gedim, mən uzun illərdir tək içməyə öyrəşmişəm. Başqası ilə içəndə çox çərənləyirəm”. Zibil topası sözünü bitirib ayağa qalxdı, son qədəhini də ayaq üstə içdi. Bu, o demək idi ki, şairin yazısını dinləmək həvəsində deyildi. Küçələr onun yolunu gözləyirdi.  

Şair qonağına təkcə pul vermədi, evdəki yeməli ayın-oyundan da bir torba hazırlayıb onu qapıdan yola saldı və yenə də öz yazısı ilə baş-başa qaldı. 

İki il əvvəl yazdığı cümlələri küçə filosofunun əzbərdən söylədiyi mühazirəsindəki fikirlərlə tutuşdurub öz boşluqlarını görmək üçün yazını ucadan oxumağa başladı; həm də üzünü divardakı Əhməd bəy Ağaoğlunun portretinə tutaraq, həm də öz taleyinin nəğməsi kimi... 

"Dil mənanı fona çevirməməlidir, onu günəş şüalarını bir nöqtəyə toplayan lupa kimi sərrastlaşdırmalıdır, amma bu yazıda məna fona yayılıb, hətta itkin düşüb, bu da üslubsuzluğa yol açıb. - Yazı bitər-bitməz Əhməd bəy dedi. – Bilirəm, şair,  müstəmləkə Azərbaycanından miras qalan, yol göstərməkdən başqa bir işə yaramayan "Ölülər kitabı” kimi tabulaşdırılmış bir lüğətə məhkum edilən ədəbi dildə üslub yaratmaq çətin məsələdir, imperiyanın ruslaşdırma siyasətinə canla-başla nökərlənən dilçi çinovniklərimiz də dilimizi məlum sərhədlər daxilinə məhkum etməklə mexaniki ünsiyyəti tənzimləyən düzxətli bir dil yaradıblar, bu məhdud dil də bizi modern vəhşilərə çevirib. Biz xarici dil öyrənməyə uzun illər, sadəcə, mədəniləşmə vasitəsi kimi baxmışıq”. - Ağaoğlu barmağı ilə eynəyini qaşlarının düyünündə rahatlayıb siqaret yandırdı və tüstünü portretin çərçivəsindən çölə üfürüb davam etdi: "Bəli, ruslar, bu meşə xalqı dilimizin etimologiyasını zədələdilər, bizə anlayışlarla deyil, sözlərlə düşünməyə icazə verdilər. Anlayışlarla düşünmək istəyən rus dilini öyrənməli idi.

 

Müqavimət ruhumuz ölsün deyə dilimizin köpək dişlərini çıxardılar. Ona görə də dilimiz əlinə düşən mövzunu qoca kimi ya əng dişləri ilə əzib diri-diri udur, ya da qabaq dişləri ilə çeynə-tüpür edib həzmə göndərir. Sənin bu yazında olduğu kimi. Azərbaycan yazıçısının üslubu özünün deyil, oxucunun beynində yaranır; oxucunun xəlvətində, gizlinində daldalanır dilimizin azadlığı. Bu dilin köpək dişləri yenidən çıxmalıdır, şair, – Qocaman portret səsini ucaltdı. -  Üslubu yaradan dilin köpək dişləridir, yəni ifadələrin sərrastlığı, anlayışların qətiliyi və aydınlığı. Bunlar olmadıqda dil istənilən təzyiqə uyğunlaşan həlməşik bir horraya çevrilir. Bu belə qaldıqca əsərlərimizin üslubu çorəyi adi suda isladıb damağı ilə çeynəyən qocanın miskin acizliyini xatırladacaq. Üslubu yaradan sözlərlə deyil, anlayışlarla düşünə bilmək bacarığıdır. Müstəmləkəçilik bizi anlayışlarla deyil, sözlərlə düşünməyə, şeir yazmasaq da şair olmağa məcbur etdiyindən ədəbiyyatımız bu klassik vərdişini yadırğayıb. Üslub - etimoloji azadlıq məsələsidir, mənalarla oyundur. Füzulini altı yüz il yaşadan nədir, səncə? Dilimi? Xeyr, Füzulinin dövründə hamı o dildə yazırdı. Qəzəldəki ustalığımı? Xeyr, qəzəldə ustalıq şairdən çox qəlib hadisəsidir. Qəzəl ustası sözü qəlibin içinə mükəmməl yerləşdirə bilən deyl, qəlibin sözün üzərində mükəmməl kipliyini təmin edəndir. Qəzəl ustaları sözün yox, qəlibin təəssübünü çəkirlər həmişə. Bəs Füzulini bu qədər uzunömürlü edən nədir? - Şair ağzını sözlə doldurdu, ancaq danışmağa adam tapdığına sevinən Əhməd bəyin portreti özü öz sualına cavab verdi , - "Bu üzünömürlülüyün səbəbi Füzulinin  müasirlərindən fərqli olaraq, sözlərlə deyil, anlayışlarla düşünə bilmək bacarığı, mənalarla oynamaq ustalığıdır. Bu ustalıq dilimizə geri qaytarılmalıdır...”

Səsinin tonundan arvadının bir əlində badımcan, o biri əlində bıçaq tutduğunu fitri bir həssaslıqla hiss edən şairin divardakı portretlə baş-başa qalan intellektual yalqızlığı qəfildən onun qeybdən püskürən fəryadı ilə alt-üst oldu: "Ört o pəncərəni, şəhərin toz-torpağını doldurma otağa, nəfəs almaq olmur evdə, yaş əski əlimə yapışıb artıq!” Əhməd bəy  dərhal siqaretini çərçivənin küncünə basıb söndürdü, sol əlinin işarə barmağını dodaqlarının üstünə qoyub astadan dedi: "Ssss... Qadınlar milçəkdən fil düzəltməyi amansız bir ustalıqla bacarırlar. Onlardakı pafos Şekspirdə olsaydı, Dezdamonanı gündə beş dəfə boğdurardı Otelloya. Qalx, lal-dinməz pəncərəni ört”, - pıçıldadı və sanki, onların ailə məsələlərinə qarışmaq fikri yoxmuş kimi əllərini dizlərinin üstündə çarpazlayıb oturduğu yerdə həmişəki cansızlığına daldı. 

Portretin bu sözlərindən sonra şairin ağlına batdı ki, Cırtulla-69-un təklifini bir də özünü arvadının yerinə qoyaraq götür-qoy etsin. 

Arvadının yerində olub onun kimi düşünmək iki gün vaxtını aldı, çünki beynində obrazına girdiyi arvadının düşüncələrini heç cür bir mövzuya cəmləyə bilmirdi; arvadı onda eyni anda yüzlərlə lazımsız şey haqqında düşünür, hər dəfə beynində vacib olan mövzunu yerini unutduğu sırğaları kimi saatlarla axtarmalı olurdu, sanki, tüklü heyva hörümçək toruna dolaşırdı, üstəgəl, arvadının obrazı şairin yenidən özü olmasına da imkan vermirdi; elə hey eyni sözləri təkrarlayırdı: "Şanssız insan yoxdur, şansına kor olan insan var. Cırtulla sənin şansıdır, həm də bax gör, harada qabağına çıxdı, göyün yeddinci qatında, adam havada dayanmışdı, hər an yıxılıb ölə bilərdi, bir şans öz sahibini xoşbəxt etmək üçün daha hansı riski gözə almalıdır. Yazmamaq yazmaqdan daha asan deyilmi, üstəlik, buna görə sənə yaxşı pul təklif edirlərsə, hər gün daha çox yazma! Ümumiyyətlə, yazmaq məsələsini unut, get Cırtulla müəllimin qəbuluna, soruş gör, sözləri, hərfləri tamamilə yaddan çıxarsan, nə qədər maaş verə bilərlər sənə? Qonorardansa maaş yaxşıdır. Əminəm ki, yuxarılar yazmağı tərgitdiyini bilsələr sənə vəzifə də təklif edəcəklər. Hər gün üç qəzetə yazırsan, üç yazın bir kilo ət eləmir, amma bircə gün yazmadığını etiraf etdin, soyuducu toxluğundan bir həftə mətbəxdə qol götürüb oynadı. Bir qəzetin yazısını qurban verdin, mən heç, gör Cəbiş müəllimin gözündə necə ucaldın, bayaq həyətdə qonşulara deyir ki, ilk dəfədir ki, şairin adı nisyə dəftərində yoxdur. Gör üç qəzetə, beş qəzetə, on qəzetə yazmasan necə hörmət qazanarsan, həm yuxarıların, həm aşağıların yanında!”

Arvadı başdan eləməyin ən yaxşı yolu ondan daha çox əngə verən birini tapmaqdır. Allah Farnsvorzun ölüsünə də, dirisinə də rəhmət eləsin, televizoru elə bundan ötrü icad etmədimi? – şair özü, yaxud Əhməd bəyin portreti ilə evdəki söz-söhbətləri müzakirə edəndə ancaq yumor hissinə üstünlük verirdi, çünki evdə hər tərəfdən təkcə dörd divarla deyil, həm də uğursuz evliliyin neqativ enerjisi ilə mühasirəyə alınmışdı və bu mühasirədən sağ çıxmayacağından ovcunun içi kimi əmin idi. Faciəsinin əbədiliyi onda yumor hissini mənəvi immunitetə çevirmişdi. Sirk təlxəyi kimi üzünə çəkdiyi gülüş maskası göz yaşlarını görünməz edirdi. Ayağa qalxıb Farnsvorzun "sehrli qutusunu” cərəyana qoşdu və səsini qaldırdı ki, qeyb aləmindəki arvadının başı serial cinayətkarlığına qarışsın; bilirdi ki, arvadı bir-birini dedi-qodu uğrunda öldürən, diri-diri yandıran, doğrayıb meşədə basdıran adamların heyranıdır. Bu balaca ekran evdə açarı arvadının əlində olan işgəncə hücrəsi idi; hər gün bu hücrədə neçə-neçə baş kəsilirdi, neçə-neçə insan güllələnirdi, neçə-neçə bədbəxt intihara məcbur edilirdi. Həftədə, ən azı, bir dəfə soyqırım olmayanda, arvadı həyatın mənasızlığından gileylənməyə başlayırdı. Xoşbəxt olmaq hərisliyi onu başqalarının ölümünün azarkeşinə çevirmişdi;  televizorda hər öldürülən insan onun ömrünü uzadırdı, çünki hər dəfə ölən başqaları idi. 

Şair televizorun səsini qaldırıb telefonunda qurdalanmağa başladı. Uzun illərdən sonra səsi Nobel kürsüsündən deyil, Xırdalanda kənd qəbirstanlığı ilə üzbəüz yamacda yerləşən vərəm düşərgəsindən gələn qocaman alim yenə hər gün eyni ciyər kababı ilə eyni "Xan” arağını içdiyi kafedən canlı yayım açmışdı. Bu dəfə içkidən qanına hopan ruhani bir yorğunluqla izləyicilərinə şeir oxuyurdu:

 

Əgər məni öz bəxtimlə, taleyimlə qoysaydılar baş-başa,

Ehtiyacım olmaz idi nə yola, nə yoldaşa.

Heç gördünmü bərk olmaqçün kömək olsun daş-daşa

İnsan yazıq! O, məcburdu dostdan, yardan anlasın.

Dostlar hardan başa düşsün, qadın hardan anlasın?

"İnsan fundamental nökərdi – alim qəfildən şerini yarımçıq kəsdi, sifətindəki yorğunluğa bir az da məyusluq əlavə edib dedi – səhər yuxudan qalxırsan, şalvar üstünə qışqırır, dur, qırışımı ütülə, saqqal bağırır, qırx məni, qalstuk göstəriş verir, tax məni boynuna, ayaqqabı hokm edir, haydı, əyil və məni sil. Sonra mədə aşağıdan dürtmələyir, çay nə oldu, a xarabanın oğlu?! Hələ səhər-səhər sarı sidiyin fit verə-verə səni tualetdə başının üstündə mil durmağı əmr etməsini demirəm. Nəcisin nazını yer-göy götürməz. Gözlə ha gözlə, öskür ha öskür, elə bil, yüz ilin qadınıdır, içəridə bəzənir. A kişi, sən nəcissən, gəl çıx görək, işimiz-gücümüz var. O yalnız qadındır ki, özünü qadına oxşatmaq üçün saatlarla ora-burasına əl gəzdirir. Sən özünü öldürsən də poxsan ki, pox! Nə forsun-fosun yerə-göyə sığmır? Axırda da gəlhagəl quşəppəyi yarpağı boyda bir şey... Heç bir canlı öz nəcisinə bu qədər ömür xərcləmir. İnsan sıçmağa xərclədiyi gücü mexaniki enerjiyə çevirə bilsəydi, atı, eşşəyi əhliləşdirməyə ehtiyacı olmazdı”. 

Danışığındakı vulqarizmdən hiss olunur ki, alimin əsəbləri artıq ağlın nəzarətindən çıxıb, üstəlik, içkilidir. Bunları ədəbli, yəni əslində, əli-qolu bağlanmış, əxlaqın əsir aldığı dustaq bir dillə danışmaq yerinə, daxilindəki azad və ictimai məsuliyyətdən imtina etmiş dillə danışır: "İzləyicilərimdən biri yazır ki,  pul sizin üçün nədir? Bunu içim deyəcəyəm – alim masanın üstündəki qədəhi başına çəkir və üz-gözünü turşudub davam edir. - Pul təbiətin özü kimidir, boşluğu doldurur. Heç varlı müdrik gördünüzmü? Mən görmədim, çünki müdrik öz boşluğunu həyat təcrübələrindən çıxardığı nəticələrlə doldurur, müdrikdə pula yer qalmır. Həqiqi bir milyoner də, büdcə oğrularını nəzərdə tutmuram, özündəki boşluğu pulla doldurur, onun həyatdan qazandığı kamillik deyil, sərvətdir. Milyonerdə də müdrikliyə yer qalmır. O başqa məsələ ki, pul insanın zəhmətinin yox, azadlığının əvəzidir, onu qazanmaq istəyən azadlığını itirməlidir. Kamillik və zənginlik insanın azadlığa münasibətinin nəticəsidir; müdriki kamilləşdirən azadlıq eşqidir, milyoneri zənginləşdirən rahatlıq eşqi . Böyük mənada isə pul allahın və müharibənin başqa adıdır. Pul əsarətin dili, hakimiyyətin nitqidir, kölədə susan, ağada danışandır. mən pulun kimdəsə düşündüyünü heç vaxt görmədim...” 

Alim daha sonra virtual dinləyicilərinin növbəti suallarına keçir. Vərəm düşərgəsindən miras qalan xaraba sifətini cüzamlı peyğəmbər Əl-Muğanna kimi bacara bildiyi qədər gizləməyə çalışaraq gah eşqdən, gah ateizmdən, gah Stalindən danışır, nəhayət, gözlədiyi qonağının gəldiyini bildirib izləyicilərinə onu tək qoymadıqları üçün təşəkkür edir və yayımı bağlayır. 

Şair maraqlı bir həmsöhbətini itirdiyindən dilxor olub telefonu divanın üstünə tulladı və daha nə etmək lazım olduğunu düşünə-düşünə otaqda var-gəl edib axırda illərdir özünü evin ərköyün üzvü kimi aparan televizorla üzbəüz dayandı. Ekranda qədim Şərq saraylarının ibnəlik adətini məmur əyləncəsi kimi yenidən diriltmiş varlı və gey bir müğənni sənətin çətinliklərindən danışırdı. Birdən-birə nə oldusa götünü arı sancmış uzunqulaq kimi cinləndi, sosial şəbəkələrədə onu "yaltaq”, "sürtük” adlandıran xalqa hikkə püskürdü, sürreal gerçəklik bir anda Salvador Dalinin tablolarındakından da eybəcər bir halda əriyib ekrandan evə tökülməyə başladı. Televizor qəhbə və oğraş xislətlərinin qarışığından əmələ gələn bu milyoner müğənninin məmur zövqü ilə pudralanmış bərq vuran sifəti ilə üzünü arxasınca danışan xalqa tutub, siz kimsiniz axı, dedi, səfil yığınısınız, acından günorta duran vələmyesirlərsiniz, dedi, öz evinizdəki süfrəyə də baxın, gəlin mənim evimdəki süfrəyə də baxın, dedi, görək, insan kimi yaşayan kimdir, dedi, ildə bir köynək dəyişirsiniz, dedi, mən ancaq geyimlərimi yığmaq üçün şəhərdə üç ev almışam, dedi, arvadınızdan, uşağınızdan utanın dedi, gedin pul qazanın, dedi, bütün günü onun-bunun cibinin qeybətini qırırsınız, dedi, ölün, əriyin dedi, boyunuzu yerə soxum dedi və televizordan lombası ilə çölə, şairin üzünə tüpürdü. 

Çimərlikdə kəsilmiş qarpız qoxusu verən isti tüpürcək şairin iki qaşının arasına yapışıb, burnunun sağ yamacı ilə yanağına doğru axmağa başladı. Bu mənzərə iyrənc olsa da, gerçək idi; şair televizorun tüpürcəyini təmizləmək üçün əlini masanın üstündəki çirkli salfetə uzatdı, eyni zamanda indicə baş verənləri unutmaq, ya da dərk etmək üçün tüpürcəyin üstündən bir çappa isti araq içdi. Bu yuxu idimi, reallıq idimi? Olmaya qaragünlü qaraciyəri bədənində artan bilirubini çatdırıb təmizləyə bilmədiyi üçün həmişəki kimi qanını zəhərləmiş, zəhərli qan isə beynini zədələyib onu yenidən halüssinasiyalar görməyəmi vadar etmişdi? "Əgər televizor da üzümə tüpürürsə, demək, içkini azaltmaq lazımdır!” "Tərgitmək demədim, azaltmaq dedim!” – tez əlavə edib özünü sakitləşdirdi. Demək, televizor da artıq onun kasıb yaxasını tanımışdı; yazmamasını, pul qazanmasını arvadından da aqressiv bir hikkə ilə təkid edirdi. Necə dedi o mavi ekran? Hə, arvadınızdan, uşağınızdan utanın dedi, gedin pul qazanın, dedi! Sonra da üzümə tüpürdü... Televizor da arvad deyəni deyir. Amma mənim uşağım yoxdu ki... Birdən olsa?! Bu ani fikirdən bütün bədənini soyuq tər basdı; "birdən olsa?!” Ölmədiyindən əmin olmaq üçün durub otaqda yenidən var-gəl etdi. "Doğrudan da, birdən uşaq doğulsa necə olacaq?” Ürəyindəki dəmirçi işə başladı, çəkicin səsini yenə gicgahlarında eşitdi. Bunun içində çalınan əcəl zəngi olmadığından əmin olmaq üçün yenə güzgüyə baxdı; sifətində hələ bir çappanın da yerinin olduğunu görüb sevindi və qayıdıb daha bir qədəh içdi. "Bu qorxulardan xilas olmaq lazımdır. Bütün pis şeylər bu gün baş verənlərdir, bütün yaxşı şeylər sabah olacaq. Ya ümid!” – İçəridə yol gedən arağın səsi gəldi. – "Amma arvad xeylağına etibar yoxdu, birdə gördün doğdu, doğsa, ikimiz də batdıq!” 

Şair arvadını düşündü; içki onu arxadan itələyib kəlləmayalaq keçmiş xatirələrin boşluğuna, indi yaddaşında ömrünün uçrumu kimi qaralan dibsizliyə yuvarlatdı; bir vaxtlar şairin pinti və azad həyatının onu heç yerdə olmadığı kimi sakitləşdirdiyini deyən, həyatın hər gün təkrarlanan adiləşmiş qayğılarından, cılız eqoların yaşamaq eşqinin şorgözlüyündən, kütləvi və bayağı mövzulardan, ailə, iş, allah haqqında mübahisələrdən qurtulmaq üçün bütün ömrünü şairin kasıb, kirli, amma macərala dolu həyatının dibində keçirmək istədiyini gizlətməyən, onu, sadəcə, yanında istədiyi qədər çılpaq gəzdiyi, kişi kimi söyüş söyə bildiyi üçün ömrünün sonuna qədər sevəcəyindən əmin edən, zahiri gözəlliyindən xəbərsiz, daxili gözəlliyini isə qocalığına saxlayan o şən və tərbiyəsiz qız çoxdan qeybə çəkilib, yerində bir yığın deyingən arvad pal-paltarı saxlamışdı və iki ayağı, iki qolu, başı, döşü, ağzı, burnu olan bu pal-paltar topası indi evdə on səkkizinci əsr Parisinin "baldırıaçıq qadınları” kimi ancaq sosial tələblərlə yaşayırdı.    

İndi ancaq əski-üsküdən ibarət olan və evin mövhumatında yaşayan bu qadının bir vaxtlar ona dediyi sözləri xatırladı: "Sənin evində sözlər də azad, sirli və intimdir. Sənin yanında hər şey köhnə və ibtidaidir, sənin yatağında insan qocalmır, köhnəlir və bu köhnəlik zövqlü bir yaşanmışlıq hissi yaradır, - gələcəyin arvadı deyirdi. – yaşanmışlıq hissi qədər bir qadını sakitləşdirən başqa bir hiss, duyğu yoxdur”. Hətta şairin düyməli çit köynəyini əyninə keçirib çılpaq budlarını göstərə-göstərə evdəki tör-töküntünü yığışdıranda ondan soruşurdu ki, o, bu səmimi köhnəliyi, azad ibtidailiyi necə qoruyub saxlaya bilib? Necə edib ki, onun azadlığına, hisslərinə başqa bir insan əli dəyməyib? "Bu komada necə də darıxmaq mümkün deyil. Darıxmağın özü üçün darıxıram sənin yanında...” 

Ancaq o zahiri gözəlliyindən xəbərsiz, daxili gözəlliyini isə qocalığına saxlamış şən və tərbiyəsiz qız şairin tənhalıq, həsrət, iztirab dolu şeirlərini oxuyanda anlamırdı ki, yalnız əşyaların kirləndiyi bu pak yerdə şair dünyada olmayan şeylərdən ötrü darıxmaq üçün gizlənib. Bu güşənişinlik nağıllardakı bir div yalqızlığı idi; dünyada öz nəhəngliyinin tərəf-müqabilini tapmayıb ucqar sükunətə çəkilmiş bir təklik. Divləşmə şairin yazılarına da hopmuşdu. O, bir gün: "Nağıl strukturunun dahiyanəliyi zamanı sujetdə əritməsindədir. Məkanda qeyri-adi olan zamanda adiləşir, beş-altı səhifədə doğulur, yaşayır və ölür, daha doğrusu, öldürülür. Uşaqla nağılı bir-birinə bağlayan hər ikisinin zamanı hiss etməməsidir” – yataqda lüt uzandıqları vaxt yazı dilini zənginləşdirmək üçün oxuduğu "Xalq nağılları” kitabını vərəqləyə-vərəqləyə bunu gələcək arvadına deyəndə onun heç nə başa düşmədiyini hiss edib, nəhayət, qarnının ağrısını ona belə izah etdi: "Mən artıq sənin özünü də öz azadlığımda artıq adam kimi hiss edirəm. Hər dəfə görüşəndə istəyirəm ki, tez çıxıb gedəsən, amma sən gedən kimi də qayıdacağın gün üçün darıxıram. Bu koma mənə görə təkcə küçənin sonu deyil, həm də mənim həyatımın sonudur. Bir şair üçün daha burdan o tərəfə yol yoxdur. Mən bu yola çıxanda elə bilirdim ki, bu yol sonsuzdur, ona görə də geri qayıtmaq üçün heç bir səbəb saxlamadım. Günlərin birində yol bitdi. Mən daha bu komadan heç hara gedə bilmərəm, irəli getməyə yol yoxdu, geri dönməyə səbəb. Bir div çıxılmazlığı!”. 

Həmin gün qadın bu komada ilk dəfə darıxdı və onlar evləndilər. O vaxtdan həmin o şən qız şairin həyatında çamaşır topası, yaradıcılığında isə "O” əvəzliyi kimi gəzib-dolaşdı. 

Məchul anlayışı dini düşüncənin kəşfidir, iş riyaziyyatçılara gəlincə, ona "İks”, ədəbiyyatçılar isə "O” deyirlər. Sənəti tanrının məşhur "altı gün”lük zəhmətinin davamı kimi görən yazıçılar gizli kahinlər olduqları üçün, adətən, hekayəni "O”nun adından nəql edirlər, bir növ, ədəbi məsuliyyəti "O”nun, naməlumun üzərinə atırlar. Qəhrəman "O”dursa, uydurmaq asanlaşır. Bu, dində də belədir; hər şey tanrının əmrindir, ilk daşı atan da tanrının özüdür. İndi deyingən əski-üsküdən ibarət arvadı,  - O - şairin həyat və yaradıcılığının məchulu idi; ondan nə desən gözləmək olardı, doğardı nədi, lap ikisini, üçünü birdən balalayardı. 

İstədi keçmiş günlər üçün darıxsın şair; özünü məcbur etdi, amma bütün qadınlar kimi şairin arvadı da bu illər ərzində özünün sevgi dolu  keçmişinin içinə sıçmaqla məşğul olmuşdu; özü kimi xatirələri də ifritələşmişdi. "İlahi, mənə öz xatirələrimi gözdən salacaq qədər ömür vermə” – pıçıldadı şair və inancsızlığından deyil, ümidsizliyindən doğan bir əhlikefliklə müsəlmansayağı xaç çəkdi; xaçdan çox köksündə əyri-üyrü xəyali dairəyə oxşayan başdansovdu bir şey.

Ömrünün elə bir anı olmamışdı ki, həyat öz əsiri kimi təhqir edib özünün sonsuzluqla ölçülən gücündən zövq almaq üçün onun "qeydinə qalmasın”. Bu qədər girdabın içində heç bir yerinin ağrımaması belə təhqir kimi görünürdü ona: bu sağlamlıq bir ömür təhqir olunmaqdan başqa nə işə yarayırdı ki? Qladiator sağlamlığı! 

İntiharmı? O, bu illər ərzində intihar edib-etməmək barədə o qədər götür-qoy etmişdi ki, bu günə qədər heç bir fikir özünü öldürmək fikri qədər bayağılaşıb gözündən düşməmişdi. İntihar fikri artıq illər idi ki, onun beynində bir səfil, bir dilənçi məğmunluğu ilə gəzib-dolaşırdı: yalvarıram, özünü öldür! Mən ölüm, as özünü, pəncərədən at, sənin də canın qurtarsın, bu süründürməçilikdən, mənim də və s. kimi dil tökürdü boş-boşuna. Bu dəfə də intihar fikir kor dərviş naləsiylə beyninin zirzəmisindən ona yalvardı və şair bu öldürücü fikrin əlacsızlığına elə ürəkdən güldü ki, arvadı səmavi səsucaldan kimi hardansa səslədi:

 

"Yenə nəyə gülürsən elə?”. "Heç, yenə özümü öldürmək istədim, gülmək tutdu!” Arvadı daha bərkdən güldü onun bu bayağılaşmış, boyat özünəqəsd fikrinə; şeytan gülüşü kimi qəhqəhələri divarlara dəyib çoxaldı, sanki, evdə bir izdiham uğunub getdi. Şairin özünü öldürmək fikrə adiləşib o qədər əhəmiyyətsizləşmişdi ki, qəflətən, doğrudan da, intihar zərurəti yaransa, evdə xaos yaranacaq, çaxnaşma düşəcəkdi; çünki intihar artıq bu evdə faciə deyil, komediya mövzusu idi. Şair əlimyandıda intihardan daha dəhşətli bir xilas yolu düşünməliydi. Təsəvvür edin, özünüzü asmısınız; əvvəlcə arvadınız tavandan sallanan meyitinizi görüb gözlərini döyür, inana bilmir, inana bilmədiyi üçün birdən şaqqanaq çəkir, çox keçmədən başılovlu haya gələn qonşular da ona qoşulurlar, çünki belə gözlənilməz anlarda birinci adam nə edirsə, o biriləri də onu yamsılayırlar. Hadisə yerinə çağrılan polislərin əylənmək üçün əllərinə lap bəhanə düşür; bina sakinlərindən daha irəli gedərək əllərini əllərinə vurub ciyərləri ağrıyanacan gülürlər ağzı əyilmiş meyitinizə baxıb, jurnalistlər pıqqıldaya-pıqqıldaya otağın ortasında sallanan cəmdəyinizin şəkillərini çəkirlər müxtəlif rakurslardan... Nəhayət, bütün şəhər sizin intihar xəbərinizi zarafata çevirir, sizin özünüzü öldürməyinizdən danışan və bunu dinləyən hər kəsin kefi kökəlir, eyni açılır... Sanki, bütün şəhərin üstündən bir yük götürülür...   

İçməyə və ayılmağa şair düz on dörd gün xərclədi ucuz ömründən; bir həftə içməyə, bir həftə ayılmağa; sanki, iki mövsüm dəyişdi; yağışlı günlər quraqlıqla əvəzləndi şairin təbiətində. On dördüncü gün günorta telefonuna zəng gəldi. Bank idi. Amma bu dəfə telefonu açan kimi şairi borcu yubatdığı üçün məhkəmə ilə hədələmədi, əksinə, köhnə dost kimi hal-əhval tutduqdan sonra zarafata keçdi: "Özümüz günorta zəng elədik ki, şair adamsınız, yəqin, acınızdan günorta oyanmış olarsınız. Bank olaraq sevinirik ki, hələ sağsınız. Sizin sağlığınız bizim varlığımız deməkdir. Borcunuzu vaxtlı-vaxtında ödəyə bilməməyiniz bizi düşünməyə vadar edir ki, evinizdə vəziyyət ağırdır, odur ki, sizə ərzaq yardımı etmək qərarına gəlmişik. Məsələn, bizim müdir günorta yeyəcəyi qayqanağı tavaqarışıq sizə göndərir. İşçilər də yan-yörəsinə bir xeyli ayın-oyun yığıblar; yarısı yeyilmiş bir qutu vafli, bir ovuc qovurulmuş qarğıdalı, parası başqasının qarnında yol gedən nar, qoy bir baxım, hə, saçaqlı pendir qoyan da var. Hətta bizim baş mühasib bayaqdan boş dərman şüşəsi axtarır ki, sizə çantasında gəzdirdiyi konyakdan da pay qoysun. Evdə başqa bir şeyə ehtiyac varmı? Yəqin ki, tualetimizdəki sabunlardan birini də salfetə büküb göndərəcəyik. Halal xoşunuz olsun...

Bank borcu ödətdirməkdən ötrü təhdiddən bir şey çıxmadığını görüb, artıq təhqirə, ələsalmaya keçmişdi. Bir o qaldı ki, telefonda şairi övladlığa götürdüyünü elan etsin. Lakin şairi borcun iki qatı mislində aşağılayandan sonra Bankın səsi dəyişdi: "Siz nə vaxta qədər bu cür yaşamaq fikrindəsiniz? Biz heç, özünüzə bir gün ağlayın, ailənizə yazığınız gəlsin. Keçən dəfə telefonu arvadınız götürdü və and içdi ki, bir aydır Cəbişdi nədi onun dükanından nisyə yeyirsiniz. "Şairəm”, "yazıçıyam” deyib özünüzü aldatmayın, siz bu işi bacarmırsınız. Bəlkə də, yazmasanız daha çox qazanarsınız. Bir dəfə də yazmamağın faydasını sınayın... – Bank ah çəkdi, - müştəriyə pul qazanmaq üçün ağıl öyrədirik, işimizə-gücümüzə bax!” – və dəstəyi asdı. 

Daha altı gün bankın kinayəli məsləhətini çək-çevir etməklə keçdi. Bank da arvad deyəni deyirdi: Yazma! Olmaya Cırtulla-69 bütün şəhəri səfərbər edib onun üstünə qaldırmışdı. Otaqda var-gəl edir, düşünə bilmirdi şair. Məchul bir boşluğa yuvarlanmışdı. Təslim olsunmu? "Adam bəzən öz böyüklüyünün arxasında gizlənəndə də qorxağa çevrilir”, - düşündü şair və birdən yadına harakiri edən samuray düşdü; filmi yarımçıq saxlamışdı. Yenidən kompüteri yandırıb filmi yüklədiyi faylı açdı. Yenidən uzun qəbzəli qılıncını ehram sükunətinə layiq bir ədəblə önünə uzadıb həsir döşənəcəyin üstündə diz çökmüş qədim Samuray ənənəyə görə harakiridən əvvəl yazdığı son şerini oxumağa başladı: "Əyninə vətənimin gözəlliyini geyinən ölüm, qürurumun yarasını sağaldacaq bir azdan və məni alçaldılmış bədənimin həbsindən qurtaracaq...” Arxasınca da yaponsayağı qətiliklə bağırdı: "Əlvida mənim ləyaqətim, sənin uğrunda yaşaya bilmədim, amma sənin uğrunda ölürəm!” Və var gücü ilə ikiəlli tutduğu qılıncı mədəsinə soxdu, içalatının ağrısı dərhal üzünü acı qırışlarla örtdü... 

"Düş, Cəbişdən göy-göyərti al, axşama yalançı dolma bişirəcəyəm” – qeybdən arvadın səsi gəldi. Şair qılıncı samurayın qarnında qoyub yenidən kompüteri söndürdü. Cibində Cırtulla-69-un göyün yeddinci qatında verdiyi puldan son manatlar qalmışdı. "Kasıbçılıq artıq evin bütün boşluqlarını yalanla doldurub, bu axşam isə yalançı dolma şəklində boş qazana, ordan da mədəmizə girəcək. Acından ölməmək üçün yalana möhtacıq!” – şair çəkələklərini geyinə-geyinə yalan haqqında düşünüb öz halına güzgüdə gülümsəyərək bədahətən meyxana qoşdu: 

Arzu reallaşmayanda pis niyyətə çevrilir.

Sevgi ölmür ailədə, ünsiyyətə çevrilir.

Bütün yalanlar qocalıb həqiqətə çevrilir, 

Həqiqətin gəncliyidi yalanlar!

Hiyləsidi, bicliyidi yalanlar!

  

"Nə danışırsan orda öz-özünə?” – qeybdən arvadın narazı səsi gəldi. Bu, o demək idi ki, şairə öz-özünə danışmaq da şifahi şəkildə qadağan olunurdu.       

Həmişəki lovğa pişik onu həyətdə görən kimi gəlib özünü nəvazişlə ayaqlarına sürtdü və arxasınca düşüb dükana qədər getdi; yaltaqlıq həmişə qarın doyurur, amma bu dəfə pişiyi ac qoydu. "Niyə?” – deyib onu allahın çiy sosiskasına da qonaq etməyən şairdən soruşdu pişik. Şair: "Çünki bu axşam biz özümüz də yalançı dolma yeyəcəyik, yəni içində düyü və göy-göyərti olan bir qazan üzüm yarpağı, istəyirsən, sənə keşniş-şüyüd verim” – dedi pişiyə. Pişiyi gülmək tutdu: "Mən zibillikdə səndən daha çox ət, toyuq, kolbasa, sosiska yeyirəm, şair. Heç şeir-zad da yazmıram. İstəyirsən, gedək mən sənə dar gün üçün binanın arxasında qazıb basdırdığım əla qızardılmış bir toyuq budu verim, sonra əvəzini çıxarsan”. Şair də güldü: "Pişik olsaydım məmnuniyyətlə səninlə zibilliyə yeyib-içməyə gedərdim, amma mən insanam, üstəgəl, şair, həm də arvadı olan şair. Elə bilmə səni ələ salıram, yox, zibillik, əslində gözəl yerdir, ora ən gözəl yeməklərin qəbiristanlığıdır, eynən biz insanların yaddaşı kimidir zibillik. O zibilliyin daha zəngini biz insanların beynində tüstülənir”. 

"Sənin şeirlərinə pul vermirlər ki, yalançı dolma bişirir arvadın?” – Pişik şairin boşboğazlıq etdiyini görüb söhbəti dəyişdi. 

"Niyə ki, qəpik-quruş verən olur” – şair miyoldadı. 

"Onda niyə yazırsan? Bax, sizin üst qonşu heç nə yazmır, heç oxumur da, amma həm sağlamdı, həm də varlı. O, heç vaxt kolbasanı sənin kimi qramla almır. Yazmasan, oxumasan, bəlkə, sən də onun kimi yaşaya bilərsən”. – bunu deyib pişik zarafatyana bir həmlə ilə səkidə dən axtaran sərçənin üstünə atıldı, onu qorxudub uçurtdu. "Mənim ancaq yaşamaq üçün yaşayan insanlardan zəhləm gedir. Yaşamağın mənası yaşamağın özü deyil, bəzən elə yaşaya bilməməkdir” – dedi şair. Pişik arxa ayaqları üstə qalxıb şairin bu sözlərini kinayə ilə alqışladı, sonra məyus halda ondan uzaqlaşa-uzaqlaşa dedi: "Bol şans, şair! Çətinliyə düşsən, gəl yanıma, zibillikdəyəm”.

Pişik də arvad deyəni dedi, amma daha saymazyana. Pişiyin ona ürək-dirək verməsi, hətta çətinliyə düşsə zibillikdə kömək vəd etməsi bir yandan şairi qorxutdu, bir yandan utandırdı; artıq küçə heyvanı belə onu gözləyən faciədən duyuq düşmüşdü. Hər kəs ona kömək etmək istəyirdi; Cırtulla-69, qeyb aləmində yaşayan arvadı, yaltaq televizor, lovğa pişik... Yalnız küçə filosofu və Əhməd bəy Ağaoğlunun portreti ona "yazma” deməmişdilər; biri özündən, biri vətənindən didərgin düşən, biri səfil, o biri cansız iki sərgərdan. Başına gələnlər get-gedə artıq gündəlik həyata bənzəməməyə başlamışdı. Cırtulla-69-a zəng etsinmi? Artıq iyirmi gün idi ki, heç nə yazmamışdı şair; yazmamaq üçün dişini-dişinə sıxıb yara ağrısına dözən əsgər kimi iyirmi gün gərilmişdi. İlk dəfə yazmamağın yazmaqdan daha əsəbi, yorucu bir vəziyyət olduğunu görmüşdü.  

Bu fikirlərlə evə qalxdı; ev zülmət qaranlığa qərq olmuşdu günün günorta çağı. Qapının açılıb-örtüldüyünü eşidən şairin arvadı qeybdən səslədi: "Borca görə, indicə gəlib işığı kəsdilər”. 

Cırtulla-69! Təcili zəng! Başqa çıxış yolu qalmamışdı. Dəstəyi Cırtulla-69 özü götürdü. Şair iyirmi gündür heç nə yazmadığını deyəndə Cırtulla-69 hər şeydən xəbərdar olduğunu söylədi və şairi sübh tezdən xaşa dəvət etdi: "Telefon söhbəti deyil, şair, üz-üzə ətraflı danışmalıyıq. Sabunçu qəsəbəsində bizim cırtullaların yığışdığı xudmani bir xaşxana var, sabah sübh tezdən zəng edəcəyəm, yatma!”

               

Yalançı dolmanı şam işığında yeməli oldular. Bütün şəhərdə yalnız şairin evinin pəncərələri kor olmuşdu. 

"Xaşa getmək” dilimizdə artıq vahid leksik status qazanmış frazeloji birləşmə deyil, şair” – Cırtulla-69 süfrəyə xaş gətirilənə qədər mədəyə gedən yolu açdığı üçün adına içki məclislərində "yol polisi” deyilən ilk qədəhi pendir və göy-göyərti ilə qaldırmağı təklif edib dedi, - Özünün məişət mənasını çoxdan itirib, bu gün konkret bir ayini ifadə edir; "xaşa getmək”, biz deistlər üçün "Həccə getmək” kimi bir şeydi. Xaş ritualının leksik tərkibi kimi praktik tərkibi də çox vacibdir, şair! Sən heç tək xaş yeyən adam gördünmü? "Xaşa getmək” içən adamlar üçün bir inanc əmridir, iman məsələsidir. Mənə qalsa, siz ateistlərin də imanı var, biz deistlər hansı fəhmlə o kişinin varlığına inanırıqsa, siz də eyni fəhmlə onun yoxluğuna inanırsınız, şair! Ona görə də səni ateist olduğuna görə orda-burda söyən, təhqir edən möminləri heç vaxt başa düşməmişəm. Xaş bizdə gecəylə gündüzün, işıqla qaranlığın, bir sözlə, xeyirlə-şərin qarışdığı o mübhəm və mübarək an üçün nəzərdə tutulmuş sübh yeməyidir. Təsadüf etdiyi vaxta və xüsusi emosional ayinlərin icrası ilə həyata keçirildiyinə görə biz öz aramızda məcazi mənada ona "ibadət yeməyi” deyə bilərik. Sübh vaxtı yeyilir ona görə ki, həmin ərəfədə işıqla qaranlığın, xeyirlə-şərin başı özlərinə qarışdığından haram və halala nəzarət müvəqqəti olaraq insanın öz əlinə keçir. Bütün dinlərin, fəlsəfələrin, elmi ixtiraların insana vəd etdiyi ruhani kamillik məqamı elə bizim xaşla yaxaladığımız həmin bu metafizik andır. Bax, səninlə belə bir ayin vaxtı görüşürük. Bu görüşdən nə allahın xəbəri olacaq, nə şeytanın! Bunu içək bu gizli anın şərəfinə!”

Cırtulla-69 qədəhi masaya qoyub bir çəngə göyərtini əvvəlcə duzqabına, sonra ağzına basdı və qamış çeynəyən camış səriştəsinə uyğun bir tərzdə dodaqları ilə göyərtiləri ənginə ötürə-ötürə yenidən sözə başladı: "Nəsə, keçək əsas məsələyə, demək, deyirsən ki, iyirmi gündür yazı yazmırsan və yazmadığın bu iyirmi yazıda da iyirmi dəfə "yuxarıların” adını çəkməmisən. Tutaq ki, bu müddət ərzində iyirmi yazı yazsaydın və hər yazıda bir dəfə "yuxarıların” adını çəksəydin nə qədər qoparacaqdın baş redaktorlardan?” Belə bir riyazi sual gözləmədiyindən şair, az qala, beynində Teymurləngin Hindistanın üstünə gedərkən etdiyi götür-qoya bənzər gərgin bir hesablama aparıb aciz bir səslə: "Uzağı, iki yüz manat” – deyə bildi. Bunu eşidən Cırtulla-69-dan qorxunc bir qəhqəhə qopdu; qəhqəhənin gücü masada altı-yeddi bal gücündə zəlzələ kimi hiss olundu; boş su şüşəsi aşdı, çəngəlin biri yerə düşdü, nimçədən hellənən turp əlçatmaz bir uzaqlığa dığırlandı masanın altında, hətta divardakı tabloda lal-dinməz çalıb-oxuyan bədbəxt muğam üçlüyü kəlləmayalaq döşəməyə yıxıldı. Cırtulla-69 getdikcə daha da ürəkdən gülə-gülə tablonu yerindən asıb əlini ayaq üstə cibinə saldı və tüklü əl oradan bir xışma pulla qayıdıb iki qatlanmış pulları yuxarıdan-aşağı masanın üstünə, daha doğrusu, şairin qabağına tulladı, həm də bir tikə kimi tulladı: "İki min manat! Yazmadığın iyirmi yazı üçün! Bu da "yuxarıların” sənin yaradıcılığına verdiyi qiymət! – sonra yerinə oturub şairə doğru əyilərək pıçıltı ilə davam etdi, - Elə bilirsən, həqiqəti təkcə sən bilirsən? Hamımız bilirik ki, bu ölkədə pul var, rifah yoxdur; xalq var, cəmiyyət yoxdur; söz azadlığı var, söz yoxdur; təhsil var, elm yoxdur; ziyalı var, mövqe yoxdur; ümid var, inam yoxdur; qanun var, hüquq yoxdur; imtiyaz var, haqq yoxdur; şüur var, düşüncə yoxdur; müqəddəslik var, paklıq yoxdur. Səncə, bu qədər adam kefindən yaltaqlanır? Səndən nə  yaltaqlıq tələb olunur, nə məddahlıq, sadəcə, məsləhətdir ki, yazmayasan. Yazmadığın bütün yazıların zəhməthaqqısı isə artıqlaması ilə göndəriləcək, şəxsən özüm gətirəcəyəm. İnsana bundan artıq necə yaxşılıq etmək olar, özün fikirləş? Sən insanlar haqqında çox yüksək fikirdəsən; bir şey ki, palçıqdan yaradıldığına inanır, qızılı, var-dövləti niyə sevməsin ki? Zəngin olmaq yanğısının səbəbi səmavi yoxsulluqdur, şair. Ağıllı ol! Amma Sabunçunun xaşına söz ola bilməz. Sabunçu dedim, yadıma düşdü, evdə sabun-zad var?” – Cırtulla 69 arzusuna çatmış adam kimi dil boğaza qoymadan üyüdüb-tökür, yeyib-içir, deyib-gülürdü. Sinəsinin sazı, qoltuğunun nağarası çatmırdı.  

Şair daha oralı deyildi; iradəsi mübahisəyə girişib "o palçıq dediyiniz şey toxumları cücərdir, onun bətnindən ot, çiçək, ağac bitir, canından canlar ayrılır. Bəs qızıl? Qızıldan bir həyat oluşduğunu heç gördünüzmü? Qızıl olsa-olsa can alır” demək istəsə də beyni dərhal "heç o toxumlara can verən torpaq da öz uğrunda qızıldan az insan öldürməyib” deyərək içkinin və məbləğin təsirindən elə şaltay-baltay vurdu ki, şair Cırtulla-69-un sağlığına badə qaldırıb onu həyatının gecikmiş "amor fati”si adlandırdı, "Yəni latınca desək, siz mənim taleyimin sevgisisiniz, Cırtulla müəllim...” 

Sonra qəfildən gülə-gülə ağladı. Şairin daxili dünyasında fikir-fikrə, duyğu-duyğuya, pox-poxa qarışmışdı; bu, insan xislətində iradə ilə beynin bir-birinə düşmən kəsildiyi yolayrıcı idi və bu yolayrıcında ya iradə beyinə, ya da beyin iradəyə Sanço Pansalıq etməyə razılıq verməliydi. Şairin iradəsi kor-peşman öz eşşəyini yola hazırlamalı oldu.   

"Narahat olma”, - Cırtulla-69 dedi, - Bax, o kişini görürsən? – restoranın yuxarı başında tabut önündə durubmuş kimi ciddi sifət alıb ayaqüstə sağlıq deyən, sol əlindəki gəmirdiyi  qabırğa sümüyü ilə masaya dirijorluq, sağ əlindəki qədəhlə tamadalıq edən, köklüyündən təpəgözün uşaqlığına bənzəyən bir kişini göstərdi – o kişi yuxarılara qaz qonaqlığı verə-verə gəlmişdi ədəbiyyata, özü bu sənətdə duruş gətirə bilməsə də, qazının çığırtısı söz sənəti var olduqca eşidiləcək ədəbiyyatımızda. Sənin, heç olmasa, öz adın qalacaq”.

Şair kor olmuşdu... kar olmuşdu... lal olmuşdu... İki min manat! O, indi ancaq önündəki bu məbləğə səcdə edirdi; nə ona toxuna, nə də ondan gözünü çəkə bilirdi. Sadəcə, içir və fil başlı, insan bədənli,  siçovulun belində əyləşmiş hind tanrısı Qaneşanın heykəlinə baxan vələmyesir hindli heyranlığı ilə pul bükümünə baxırdı; masada olmasa da, xəyalında Kəbənin ətrafında fırlanan aciz müsəlman kimi bu bir ovuc kağızın başına dolanırdı; "cənnət qəbzi” avam xristian üçün nə demək idisə, bu pullar şair üçün onun beş qatı demək idi. Bu məbləğin yolunu gözləyən özündən başqa nə qədər varlıq var idi onun taleyində; qeyb aləmində yaşayan arvadı, nəhayət, sabun bişirməyə məcbur olan baqqal Cəbiş müəllim, xüsusi xidmət orqanlarının izlədiyi küçə filosofu, məhlədəki lovğa pişik, işıq, su, qaz idarəsinin deyingən işçiləri, zibilyığan Məsmə xala... Yəqin, hələ qeyb aləmində yaşayan arvadı tanrının da cibinə nəzir adıyla qəpikdən-quruşdan bir şey basacaqdı. O, bu pulu təkcə insanlıq adına deyil, heç öz adına da deyil, həm də tanrının adına qəbul edirdi.   

 

Şairin yemədən çox içdiyini görən Cırtulla-69 onun masaya qusacağından ehtiyatlanıb təklif etdi ki, qalxsınlar, "xaşın yuxusu ağır olur, pulları götürməyi unutma! Yenə də məsləhət sənindir, yazmadığın, yazıb yuxarıların adını çəkmədiyin hər yazıya görə eyni məbləği şəxsən məndən alacaqsan”. - Bunu deyib müqəddəs ata zəhmi çökmüş sifətini qarsona tutdu, hesabı isə əliylə istədi.

Şair Çini yağmalamış hun əsgərinin yuxusuz qüruru ilə sərxoş halda evə girdikdə qeyb aləmində yaşayan arvadını illər sonra ilk dəfə qapı ağzında yol gözləyən görkəmdə görüb həm qorxdu, həm sevindi. Qorxdu ki, evdə olmadığı müddətdə faciəli nəsə baş verib yəqin; sevindi ki, arvadı xəyaldan reallığa çevrilib, ancaq heç ağlına da gəlmədi ki, bu sehrli qadın bladxaund iti kimi pulun qoxusunu o, hələ kafedə pulları cibinə dürtəndə duymuşdu: "Nə qədər verdi?” – arvadının verdiyi ilk sualdan sonra ayıldı şair: "Nə nə qədər verdi?” – sualı sualla cavabladı. "Cırtulla müəllim nə qədər verdi?” 

Yağmaladığı sərvəti evin ortasına səpməkdən savayı əlacı qalmadı kefi ala buludda olan barbar hun əsgərinin. Arvad bayram fişənginin rəngli kağızları kimi döşəməyə səpilən pulları görüb ağzı ilə bir oyun havası çalaraq bu bahalı kağız-kuğuzun üstündə zəhmətsiz var-dövlət hissinin insana bəxş etdiyi mistik və arsız sərxoşuq həzziylə oynamağa, oynaya-oynaya əyilib döşəmədən pulları bir-bir ovuclamağa başladı.

Bu vaxt şair çox və yersiz içdiyinin peşmanlıq hissininmi, yoxsa  çörəyə məğlub olmaq duyğusununmu, ya da hər ikisinin ağırlığı altında yataq otağına çəkilib, ölü kimi üzüquylu yatırdı. Daha onun başqalarından heç bir fərqi qalmamışdı; çörək onu da tək başlı, çox bədənli kütlənin bir üzvünə çevirmişdi. 

Səhəri gün pullar bölüşdürüldü; ən çoxu evdəki arvadın, ən azı həyətdəki pişiyin payına düşdü. İşığın, qazın, suyun və Cəbiş müəllimin borcu ödəndi, şairin özünə isə yazmamaq, pul qazanmaq üçün əzab və ruh verəcək qədər qəpik-quruş qaldı. Əzab və motivasiya bundan sonra yazmamaqdan ötrü lazım olacaqdı ona. Borcunu ödədiyinə görə pişikdən başqa heç kim  şairə təşəkkür etmədi; borca görə nə təşəkkür? Amma həyətdəki lovğa pişik şairin uzatdığı sosiskanı yeyə-yeyə dilucu "cibin dolu olsun, şair!” - dedi. 

Ciblər sürətlə boşalırdı. Günlər keçdikcə dünyanın hakimiyyət piramidasında bir dollarlıq ABŞ əskinasının möhüründəki kimi simvolik olaraq "hər şeyə nəzərat edən” gözün  yerinə ucaldılan pulun qarabasması şairi evin içində yenidən qarabaqara izləməyə başlamışdı. Kapitalizm allahı öz köləsini yenidən aclıqla hədələyirdi. Köhnə günlərin miskin qorxuları yenidən onun canına daraşmışdı. 

"Sabun üsyanları” yenidən qızışan arvadının qeybdən gələn səsindəki vahimə də yaxın günlərdə kasıblığın evi lehməli su kimi basacağından xəbər verirdi. Cəbiş müəllimin növbəti nisyə dəftərində artıq adının qabağına yenidən dərslərdən yayınıb çörək ovuna çıxan yetim şagird kimi qayıblar yazılırdı. Şəhərin asfalt bişirən isti günlərinin birində lovğa pişiyin həyətdə uzandığı yerdə kefsiz-kefsiz miyoldayaraq aşağıdan-yuxarı "yenə ucuz siqaretlərə keçmisən, şair, həm də deyəsən, dənə-dənə alırsan...” deməsi də yoxsul günlərin fitilini alışdırmışdı şairin düşüncələrində. Bütöv bir məhlənin taleyini yaşayan pişik öz həyat təcrübəsinə əsaslanaraq, adətən, xalaxətri yanaşılan adi, gündəlik ehtiyacların yaş ötdükcə ölüm-qalım məsələsinə çevrilməsindən, romanlarda olsa da, həyatda heç bir süjet xəttinə hökmranlıq etməsinə heç vaxt icazə verilməyən balaca adamların, onlara tanrı tərəfindən qadağan olunmuş kimi sırınan özlərinin təbii-bioloji hisslərinə məhz yoxsulluğu seçdikləri üçün yadırğadıqlarından, buna görə də əzablarından əsər deyil, xəstəlik yaratdıqlarından da danışmışdı şairə. Və vicdan libası altında gizlənmiş yoxsulluq onu da özünə heyran edərsə, bütün balaca adamlar kimi öz hisslərini unutmalı olacağına, bununla da yataq və ayaqyolu arasında get-gəllərlə hər kəsi bezdirən özüyeriyən müqəvvadan fərqinin qalmayacağına işarə vurmuşdu.  

Artıq şairin göylərin hökmü ilə sənət aləmində baş verən pafoslu bəşəri tragediyaların, nəhəng ibrətamiz ölməz xarakterlərin, sonu əvvəldən məlum olan eşq əfsanlərinin şöhrət xətrinə mifləşdirilməsi üzərində qurulan dramatik, yaxud epik, lirik əsərlər haqqında düşünməyə vaxtı və həvəsi yox idi. O, öz cəmiyyətinin sayılıb-seçilən parislərindən, aqamemnonlarından, hektorlarından biri olmalı olduğu halda, azadlığı, həyatı əlindən alınmış, yalnız düşünmək icazəsi olan qədim bir köləyə çevrilmişdi dörd divarın arasında. Bir vaxtlar Nəsiminin dərisini necə zalımca soyduqlarını düşünüb müsəlman şərqinin qorxusundan müqəddəs qəbiristanlıqda daldalanan, özünün cismani ölüvaylığını irfani lirikaya çevirən Füzulinin həyatını yaşayırdı kirayə mənzilində. Qulağına qəribə səslər gəlirdi; Füzulidən fərqli olaraq xəyalındakı məşhur eşq qəhrəmanları artıq onu fitə basırdılar. O, indi-indi Füzulini anlamağa başlamışdı ki, şair üçün azadlıqdan başqa ünvan yoxdur; Füzuli qəbiristanlıqda azad idi, müqəddəs məzarlar qarnını təmənnasız doyururdu. Azadlıq və təmənnasız himayə! Bir şairə bundan artıq nə lazmdır ki? Amma o... Amma onun... Amma ona... Şair özü haqqında düşüncələrinə hər dəfə gizli-gizli axıtdığı göz yaşları ilə nöqtə qoyurdu.  

Şəhərdə hər kəs öz işində idi; müasir qoca Məcnunlar büdcəni talayır, yeniyetmə Leylilər isə saunalarda onların piyli zövqünün və tüklü belinin kirini eşir, hamısı da birlikdə lüt-ətcə şairin yuxularına girərək ona dil çıxarırdılar ki, səni biz bu şəhərdə əbədi dərdə, işsizliyə, təkliyə məhkum etmişik, sənin məhkumluğun bizim azadlığımızdır! Azadlıq arzulayırsansa, ölülərimiz bol, qəbiristanlıqlarımız çoxdur... 

 

Şair başına gələnlərin gələcəkdə onu gözləyən tənhalıq üçün təcrübə dərsləri olduğunu düşünsə də, xarabalıqları dərviş ləngəsinə çevirilən, qədim şairlərin fələkdən gizlənib göz yaşı tökdüyü Qəhqəhə qalası kimi yad əllərlə dağıdılmış belə bir həyatın içində yaşaması, eşq və şərab allahının şəhərdə nəsli kəsilməkdə olan tənha bəndələrindən uzaq düşməsi get-gedə ona əzab verməyə başlamışdı. 

"Əzab! Heç vaxt köhnəlməyən qədim duyğu! İnsanı meymundan ayıran şüur ağrısı, fikir işgəncəsi! – yazmamaq öhdəliyi götürdüyü üçün şairin indi ancaq düşünməyə icazəsi vardı - xəyanətlər yaşatdın, çoxbucaqlı sevgilər bəxş etdin, aclıq zarafatları ilə üzümü güldürdün, söz uğrunda yumruq davalarına səslədin, dost paxıllıqlarının qurbanına, küçə xəsarətlərinin hədəfinə çevirdin məni sən. İstedadın azadlıq duyğusundan başqa bir şey olmadığını öyrətdin,  amma indi qəlbimdə yaşlı sahibə kimi tənha yaşayan qaraqabaq günah hissinın acıqlı-acıqlı donquldanaraq yuxarı, ağlıma hökm etmək üçün qalxdığını eşidirəm. Əzab, məni yenidən xilas et!”

Şair anlayırdı ki, əzab onu tərk edib, indi onu incidən ağrı idi; heç bir yaradıcı gücü olmayan ağrı. Kapitalist dünyanın amansız pauperizminin gizli-gizli Bakıya yerləşməsi özüylə paytaxta xeyli faciə, tale, qəhqəhə gətirmişdi və bütün bu idxal xislətlər onları sənətə çevirəcək müəlliflərin yolunu gözləyirdilər. İnsanlar artıq öz alın yazılarının müəllifinə yox, redaktoruna inanırdılar. Artıq istedadı Tanrının təsdiqləməsi işin inam yox, şübhə doğuran tərəfi idi. 

Göylər öz missiyasını yerlərə həvalə etmişdi!  

 

Şairin taleyi indi yalnız möhürlü kağızların əlində idi. Və yuxarılar Cırtulla-69-u xristian məhbəslərindəki həbsxana keşişi kimi edama məhkum olunmuş dustaqla ölümqabağı pərdə arxasından o dünyaya hazırlıq söhbətləri aparmaq üçün göndərmişdilər. Amma o dünyaya göndəriləcək olan şairin özü yox, istedadı idi. Şairin istedadı ölümə məhkum edilmişdi. Və bu istedadı o biri dünyaya yola salmağa göndərilən keşiş onun qulağına elə beləcə də pıçıldamışdı: İstedad vaxtında ölməyi bacarmalıdır, Azərbaycanda isə yolu ölülər açır. Sən öl ki, şairin yolu açılsın!

Ən dəhşətlisi isə bu idi ki, istedadının ölüm hökmünü də şairin özü yazacaqdı; yuxarılar, sadəcə, bu hökmə düzəlişlər edərək möhür vurub, qol çəkəcəkdilər. 

Şair bədxassəli şiş kimi beynini sıxan bu düşüncələrdən xilas olmaq üçün yerindən qalxıb balkona təmiz hava deyil, tütün tüstüsü udmağa çıxdı və yenə o müdhiş mənzərə; Cırtulla-69 qoltuğunda yumrulanmış kilimə bənzər bir şey, lampasından çıxmış cin kimi yeddinci mərtəbədə pəncərənin önündə havada dayanıb şəhadət barmağının ikinci buğumu ilə şüşəni döyürdü.

"Bayaqdan pəncərəni döyürəm, açan yoxdu, bu vaxt adam yatar? Şair adamsan, sən gərək xoruzdan əvvəl oyanıb itdən sonra yatasan. – Cırtulla-69 üzündəki turş tülkü təbəssümü ilə şairə gülümsündü. - Bizim kişinin yubley tədbirləri başa çatdı, seçkiləri də udduq, gəldik plakatı sökək, bu ucalığa qalxmaq üçün aşağıda media mənsubları arasında qırğın düşmüşdü, dedim, o plakatı ora öz əllərimlə necə asmışamsa, öz əllərimlə də qoparacağam. Heç kimə inam qalmayıb, qəsdən cırıb eləyərlər, kişi dərimizə saman təpər. Dedim qalxmışkən səni də görüm, niyə gəlib qonorarını götürmürsən? Deyəsən, evdə hələ sabun var, qulağın dincdir. Bu ay neçə yazı yazmamısan? O siqaretindən birini də mənə ver, yandır ver”. –  Göydə, həm də yol üstə olduğu üçün Cırtulla-69 tələsik və rabitəsiz danışırdı. 

Artıq qeyri-adi bir oyunun içində olduğuna inanmağa başlayan şair bu dəfə sözgəlişi: "Otuz yazı yazmadım bu ay, Cırtulla müəllim, daha məhsuldar bir ay oldu”, – özünü ələ salan bir kinayə ilə cavab verdi. Cırtulla-69 müftə siqareti damağında saxlayıb gözlərini tüstüdən yayındıraraq əlini sehrbazsayağı havadaca qoltuğuna soxdu, oradan bir xışma pul çıxardı, qoltuğundakı yumrulanmış plakatı rahatladı, sağ əlinin baş və işarət barmağını dilinə sürtüb saymağa başladı: " Bir... doqquz... on dörd... iyirmi altı... Buyur, şair, üç min, yazmadığın otuz yazının pulu!” 

Pulu əlinə alanda şairin içindəki bayaqkı kor-peşmanlığın yerini, beşgünlük dünya qayğıları tutdu və bu qayğılar onu əylənməyə səslədi. "Nizami Gəncəviyə yazmaq üçün verirdilər, bizə yazmamaq üçün verirlər, əcəb dünyadı” - Cırtulla-69-u yazmayacağına, hətta bacardıqca daha çox yazmayacağına bir daha əmin edib pəncərədən yola salandan sonra şair onu tələsdirən beşgünlük dünya qayğılarının səsinə səs verərək içki almaq üçün çəkələklərini geyinə-geyinə düşündü. Qapını açmağa ehtiyac olmadı: cibində üç min manat pul olan şairin önündə qapı qadın cilvəsi ilə özü açıldı: "Buyur, əzizim, soldan zəhmət olmasa”.     

Qeyb aləmində yaşayan arvad pulun qoxusuna yenidən peyda oldu; bu dəfəki məbləği özü bölüşdürdü; şair içib qudurmasın deyə, sadəcə, cibxərcliyi ilə kifayətlənməli oldu, Cəbiş müəllim nisyə dəftərində ərzaq adlarının üstündən sevincək bir xeyli xətt çəkdi. Bu dəfə pişiyə heç nə çatmadı. Pişik məhlədə Bulqakovun Marqaritası kimi uça-uça ora-bura şütüyən, hər dəfə əliboş gedib əlidolu qayıdan şairin arvadına altdan-yuxarı istehza ilə baxıb, acıqlı-acıqlı gərnəşdi və zibilliyə yollandı. Pul arvadı reallığa çevirəndən sonra şair qeyb aləminə çəkildi, evin içində yoxa çıxdı, itkin düşdü. 

Aylar ötdükcə əli pulla oynamağa başlayan arvad mənzili yenilədi və şairi də "çörək ağacı” adıyla evdən apardığı bir neçə köhnə əşyadan biri kimi özüylə apardı. Şair isə köhnə həyatından içəndən-içənə həmsöhbət olduğu Əhməd bəy Ağaoğlunun portretini qoltuğuna vurdu. Yeni mənzil daha geniş və işıqlı idi, amma xərci də köhnə mənzilə nisbətən çox idi. Şair daha çox yazmamalıydı ki, bu xərci qarşılasın. O da yeni mənzildə var gücü ilə daha çox yazmamağa çalışırdı; ancaq gücü ay ərzində otuz-qırx yazıdan artığını yazmamağa çatmırdı; arvadı daha çox yazı yazmamağı tələb edirdi; yuxusu ərşə çəkilmişdi, əsəbləri pozulmuşdu, əşyaların yerini unudurdu, üzdən tanıdığı adamların adlarını yadına sala bilmirdi. Yazmamaq yazmaqdan daha möhkəm əsəblər tələb edirdi. Yazmadıqca sinirləri gərilir, şair autizm xəstəliyi olan uşaq kimi saatlarla oturub qələmlə masanı taqqıldadırdı. Yeganə təsəlli bu idi ki, yazmadıqca pul sel kimi axıb gəlirdi. Cırtulla-69 hər ay öz sürücüsü ilə onun yazmadığı bütün yazıların qonorarını göndərirdi. 

Şair artıq yazmamaq əziyyətinin zövqünü də yaşamağa başlamışdı;  pul ona qadın gözəlliyinin başqa yerdə olduğunu göstərmişdi, o, arvadından gizlin bir eşqə mübtəla olmuşdu. "Susmaq qızıldır” deyən ataların ruhuna rəhmət oxuyurdu. Yazmadığı yazılar ona gərgin əsəblərlə yanaşı, zərif duyğular da bəxş etmişdi; arvadın başı alış-veriş mərkəzlərində avaralanmağa qarışdığından, onsuz da, kişi kimi çoxdan unutduğu şairin gün ərzində haralarda vaxt öldürdüyü ilə maraqlanmırdı. Yalnız bir şeyə ciddi nəzarət edirdi ki, şair ondan xəlvət heç nə yazmasın; heç bir kəlmə də! Ona görə də hər gün şam yeməyində hesabat tələb edirdi: bu gün nə qədər yazmamısan? İki səhifə? Çox azdır, beş səhifə, on səhifə yazma! Görmürsənmi, sən yazmadıqca hamının bizə hörməti artır. Özünü məcbur elə, de ki, bu gün əlli səhifə yazmayacağam. Sən istəsən əlli nədir, lap yetmiş, səksən səhifə yazmaya bilərsən. Mən sənin gücünə bələdəm, sən istəsən hər ay yazmadığın yazılardan çap etmədiyin bir kitab qoyarsan ortaya.   

Arvadına qulaq asa-asa şair içindəki xəlvətdə sevgilisini düşünürdü; çünki artıq yazmadığı yazıların puluna o da şərik idi; xərcləri iki-üç qat artırmışdı, təkcə yazmamaqla bu xərclərin altından çıxmaq çətin olacaqdı, həm də şair daha Cəbiş müəllimin nisyə dəftərinə, o lovğa pişiyin ötkəmliyinə, tifil küçə filosofunun qorxularına qayıtmaq istəmirdi; pul onun gəncliyini özünə qaytarmışdı; gizli yollarla da olsa sevgisinə, sevgilisinə qovuşdurmuşdu. Köhnə həyata geri dönməmək üçün daha və zəmanətli bir yol fikirləşmək lazım idi. Birdən yuxarıları xatırladı: görəsən, neynirlər orda, neçə nəfərdirlər, nə yeyirlər, hansı içkilərdən içirlər, neçə sevgililəri var? 

Susmaq qızıl idi, bu heç; amma o da ilan olmalıydı ki, öz sərvətinin keşiyini çəkə bilsin. Bu fikirlə bir gün gündüzlər gecə həyatı yaşadığı, yataqda üzü üstə sərələnib yuxuya dalmış lüt sevgilisinin tavanı seyr edən xoşbəxt arxasının yanından qalxıb şalvarını əyninə keçirdi, seks həzzinin spirtə və nikotinə olan ehtiyacını ödəmək üçün balkona çıxdı. Gün günorta idi. Gözləri bərəldi; balkonun çölündə on dördüncü mərtəbədə havadan bir cüt tanış ayaq sallanmışdı; yuxarı mərtəbənin eyvanından kimisə asmışdılar.  Şair vahimə içində pəncərəyə yaxınlaşdı, başını çıxarıb ayaqların yuxarıda boğazı kəndirdə olan davamını axtardı. Bıy! Cırtulla müəllim! Yenə binaya nəsə yapışdırırdı. Şairin aşağıdan baxdığını görüb yuxarıdan gülümsədi: "Görürsən də, sən yazmadıqca bizi daha da yuxarılara qaldırırlar. Sevgilini oyatma, çaydanın altını yandır, indi enirəm yanına”. 

Bir neçə dəqiqədən sonra onlar yenə biri pəncərədən çöldə, o biri içəridə üzbəüz dayanıb çay içirdilər. Cırtulla-69 bir xeyli atdan-eşşəkdən danışandan sonra şairin yaradıcılığında bir yenilik olub-olmadığı ilə maraqlandıqdan şair qəfildən mızıldadı: "Mən yazmaq istəyirəm, Cırtulla müəllim, yazmamaqdan yoruldum artıq”. Cırtulla-69 gözlərini lap-lap açdı: "Bəs bu qazandıqların nə olacaq, yeni evin, arvadının avtomobili, sevgilin?” "Mən yuxarıların mərhəməti haqqında yazmaq istəyirəm, – şair eyni sakit tonda davam etdi, -  öz borcumu onlara qaytarmaqdan ötrü yazmaq istəyirəm! Yazmadığıma görə mənə etdikləri bütün yaxşılıqların əvəzində onlara öz təşəkkürümü bildirmək üçün yazmaq istəyirəm!” Cırtulla-69 onun sözünü kəsməli oldu, çünki onu endirirdilər: "Yuxarıların sənin təşəkkürünə ehtiyacı yoxdur, şair! – dedi və əlindəki çay fincanını geri qaytarıb yavaş-yavaş pəncərədən uzaqlaşmağa başladı; sanki, dəmir qəfəsdə göndərilən bir mələk ənginliklərin əmrini yerinə yetirib öz dərgahına çəkilirdi,  - Onlar bu yaxşılığı sənə görə etməmişdilər!” 

Cırtulla-69 canlı çərpələng kimi küləyə müqavimət göstərə-göstərə uçub getdi.

Amma şair inadından dönmədi; günlərlə yenidən yazmaq üçün cəhdlər etdi; saatlarla büt keyliyi ilə kompüterin qarşısında oturub ekrandakı boş səhifəyə baxdı; içindəki sözlər yoxa çıxmışdı; yumurtasına əl dəymiş qaranquşlar kimi bütün kəlmələr şairdən küsüb başqa ünvanlara daşınmışdılar; şair öz içində yazmaq üçün bircə söz belə tapa bilmirdi; ekrandakı səhifə Maleviçin rəngi ağarmış "qara kvadratı” kimi günlərlə boş qaldı. İçkinin də bir faydası yox idi. Şairin daxili dili tutulmuşdu; daxilən lal olmuşdu. Düşünə bilir, yaza bilmirdi; kəlmələr mənalarını tərk etmişdilər. İçindəki  sözlərin yerində nəhəng sükut səhrası yaranmışdı və bu sükut xərçəng hüceyrələri kimi get-gedə onun bütün vücuduna yayılırdı, necə deyərlər, "səhra böyüyürdü”.

Bir müddət belə davam etdikdən sonra Cırtulla-69 telefonda şairin artıq istəsə belə yaza bilmədiyini onun öz dilindən eşidib xeyli kədərləndi və təəssüflə qeyd etdi ki, artıq ona qonorar verə bilməyəcək. Çünki yuxarılar onun yazmamaq, susmaq əzabını, cəhdini istedad kimi qiymətləndirirdilər, indi isə o tükənib, istəsə belə yaza bilmir; artıq yazmamaq üçün zəhmət çəkmir, sadəcə, yaza bilmir deyə yazmır. Havayı pendir isə ancaq tələdə olur. Hətta Cırtulla-69 yaza bilməməklə yazmamaq arasında, susmaqla anadangəlmə lallıq arasındakı qədər böyük bir fərq olduğunu söyləyib şairi yuxarıların verdiyi dəyəri, göstərdiyi etimadı  kefə xərcləməkdə günahlandırdı, arada yaranan uçrumun dərinliyini göstərmək üçün rəsmi dilə keçdi: "Sizə yazmamaq üçün yaradılan şəraiti nəyə xərclədiniz? Özünüzə sevgili tapdınız, arvadınıza avtomobil aldınız, yeni evə daşındınız. Yazmamaq üçün hansı məhrumiyyətlərə dözdünüz? Yazmamaq sizi meşşana çevirdi; əzab çəkib dahiləşmək əvəzinə kef çəkib adiləşdiniz. Xəbəriniz olsun ki, siz öz günahlarınızın cəzasını çəkməli olacaqsınız!

 

Bu, özünüzün özünüzə yazdığınız bir taledir, şair, yuxarılar belə olacağını gözləmirdi. Siz onların da etimadını doğrultmadınız. Təəssüf...”

Dəstəyi asdıqdan sonra şair evin ortasında büzüşmüş şar kimi yalqız qaldı; o, özü-özünü ifşa etmişdi, artıq yazmamaqdan da əli üzülmüşdü, çünki istəsə belə yaza bilmədiyini etiraf etmişdi. Yol burada bitirdi; burdan o yana sonu görünməyən kimsəsizlik və dəlilik başlayırdı; geri dönmək isə, sadəcə, mümkün deyildi, həm gücü qalmamışdı, həm gözləyəni; unudulmuş köhnə qəsr kimi uzaq tərkedilmişliyində öz-özünə uçub-tökülməkdən savayı ağlına heç bir sonluq gəlmirdi. İntihar fikri beynində səfillik içində ölmüşdü. Nə edəcəyini bilmədən kompüterini yandırıb yarımçıq qalmış yazılarına bir də göz gəzdirmək istədi və birdən gözünə ekranda vaxtilə axıra qədər baxa bilmədiyi filmin faylı sataşdı. Heç bir maraq hissi olmadan faylı açdı və filmdə qaldığı yeri axtardı... 

...Uzun qəbzəli qılıncını ehram sükunətinə layiq bir ədəblə önünə uzadıb həsir döşənəcəyin üstündə diz çökmüş qədim Samuray ənənəyə görə harakiridən əvvəl yazdığı son şerini oxumağa başladı: "Əyninə vətənimin gözəlliyini geyinən ölüm, qürurumun yarasını sağaldacaq bir azdan və məni alçaldılmış bədənimin həbsindən qurtaracaq...” Arxasınca da asiyalı qətiyyəti ilə bağırdı: "Əlvida mənim ləyaqətim, sənin uğrunda yaşaya bilmədim, amma sənin uğrunda ölürəm!” Və var gücü ilə ikiəlli tutduğu qılıncı mədəsinə soxdu, içalatının ağrısı dərhal üzünü acı qırışlarla örtdü; sanki, çuğundur bir anda çürüdü. Daşla əzilmiş ilan başı kimi yaranın şiddətindən xurd-xəşil olumuş sifəti samurayın iradəsinin ağrıya yenildiyinə işarə edirdi. Ancaq o son gücünü topladı, sifəti yenidən qətiləşdi və qarnına soxduğu qılıncı qəfildən aşağı dartıb bütün içalatını doğradı. Ağrının yeni dalğası onun başını sinəsinə endirdi, amma bu da ölüm deyildi. Samurayın özündən əl çəkmək fikri yox idi; o alçaldılmış ləyaqətinin qisasını özündən axıradək almaq niyyətindəydi. O, indi özü ilə bir düşmən kimi rəftar edirdi; yenidən yavaş-yavaş özünə gəldi; ilan əzilmiş başını gizlətdiyi bədəninin altından çıxardı. Samuray son gücünü toplayıb yaralı qurd kimi gərildi və bu dəfə qılıncı var gücü ilə qarnında sağa-sola çəkdi. Bu hərəkətdən sonra arxada dayanmış başqa bir samuray əlində hazır tutuduğu qılıncı gücü gəldikcə hərləyib intihar edən samurayın başını göz qırpımında bədənindən ayırdı. 

Ləyaqət təhqirə qalib gəldi. 

Yuxarılar Cırtulla-69-un əliylə verdiyi qonorarı diliylə kəsdikdən bir müddət sonra şairin özünü ucuz xəyalların yüksəkliyindən bahalı əşyaların dibinə atan və öz varlığının dəyərini qapısını dolu camadan kimi dizi ilə bağlaya bildiyi qarderobunda gizləyən arvadı bəhanə axtarırmış kimi boşanmaq üçün məhkəməyə ərizə verdi; səbəb: çox içir, möhtərəm hakim, evə baxmır. Sevgilisi bədənini yuxarıların qarşısında yazmamaq öhdəliyi götürüb pula pul deməyən başqa birinə bağışladı və şair bir axşam küçənin ortasında tək qaldı; nəhəng səmanın altında və dib-dibə binaların ucsuz-bucaqsız boz meşəliyində azıb hara getməli olduğunu kəsdirə bilməyən, məkandan və zamandan yetim qalan qədim bir dahi kimi  tək-tənha... 

Anbaan qocaldığını hiss etdi; yan-yörəsində qaynaşan səssiz insanlar bir anda gözünə bir-birini ovlamağa çıxmış nəhəng həşəratlar kimi göründülər; bir-birlərinə bənzəyən irili-xırdalı miskin həşəratlar. "Onları bir-birinə bənzədən zahiri görünüşləri deyil, – şair baxışlarından kin yağan qələbəliyin ortasında lənətlənib qovulmuş yalqız şeytan məyusluğu ilə başını köksünə sallayıb düşündü, - onların hamısının faciəsi var, amma heç birinin əhvalatı yoxdu.

 

Faciələrinin səbəbi əhvalatsızlıqlarıdır. Səhraya çevrilmiş dənizdə boğulurlar. Yanmış meşədə itkin düşüblər. Saldıqları şəhər  ucsuz-bucaqsız çöl kimi boşluqdan ibarətdir. Tikdikləri göydələnlərdə zirzəmi həyatı yaşayırlar. Sanki, tanrı onları palçıqdan düzəldib, amma özündən can üfürməyi unudub. Cansızdılar, ona görə də özlərini nə günahkar bilirlər, nə mömin. Ölümdən deyil, qədim saxsı küp kimi qəfildən düşüb çiliklənməkdən qorxurlar; özlərini köhnə əşya kimi bir-birilərindən qoruyurlar. Toxunsalar çiliklənəcəklər. Həyatlarına əhvalat bəxş edəcək heç bir cəhdin müəllifi deyillər. Çünki onları heç vaxt öz həyatlarına yaxın buraxmayıblar... Bəs məni necə? Əşi, məni də öldürdülər!” – məşhur lətifənin sonluğunu xatırlayıb gülümsündü.  

Dəhşətli bir istəklə bu cansız, məqsədsiz, arzusu kor, ümidi iflic qaraltı qələbəliyinin arasından qaçmaq, biryolluq yoxa çıxmaq, öz həyatından itkin düşmək istədi şair. Amma hara qaçsın? Yoxa çıxmaq, itkin düşmək üçün boş bir yer qalmışdımı dünyada? İnsan bütün boşluqları öz əti ilə doldurmuşdu yer üzündə. Yadına lovğa pişik düşdü; keçmiş məhlədəki lovğa pişik. "Görəsən, sağdırmı? Pişiklər neçə il yaşayır ki?” Axırıncı dəfə görüşəndə pişiyin dediyi sözləri xatırladı: "Çətinliyə düşsən gələrsən yanıma, şair, zibillikdəyəm!” 

Şair cənnətdən qovulmuş Adəm kimi ayaqlarını sürüyə-sürüyə köhnə məhləyə yollandı; yol boyu üfüqdə düzülmüş, böyük bir xalqın edamına yetəcək sayda qurulan, öz qurbanlarının zühurunu gözləyə-gözləyə ağır-ağır enib qalxan, sanki, ayaq üstə durmaqdan bezib gərnəşərək qaranlıqda daha da qorxunc görünən canlı dar ağaclarına - zəhmli və yorğun neft mancanaqlarına baxa-baxa irəlilədikcə ona gəlirdi ki, ancaq üzüaşağı enir, hər addımını boşluğa atır;

 

köhnə məhəllə, sanki, bir dağın ətəyində, bir yarğanın dibində idi. Amma əyri-üyrü yolun həndəvərindəki qaranlıq döngələr, bir-birini əvəz edən tinlər, ard-arda işıqları sönən evlər, dükanlar ovuc içi kimi bir yastanda düzülmüşdü; bəs bu dibə enmə duyğusu ona hardan gəlirdi? Bəlkə, köhnə məhləyə qayıtmaqla o həm də öz keçmişinə geri dönürdü və bu enmə onu şəhərin deyil, taleyinin relyefinin dibinə aparırdı? Keçmiş bəyəm insan ömrünün dibidir ki? Şair endikcə düşünür, düşündükcə enirdi. "Zaman şaqulidir! – Sualların əlində yolçunun girinc-giriftar qaldığını görən yol müdrik bir yorğunluqla dilləndi, - Ömür üfüqi yox, şaquli prosesdir; doğulursan, sonra zamanda qalxmağa başlayırsan, qalxırsan, qalxırsan, qalxırsan, qalxdıqca gücün tükənir, o qədər tükənir ki, bir gün dişinlə, dırnağınla qalxmağa çalışırsan; amma sonunda anlayırsan ki, artıq qalxmaq mümkün deyil, geriyə qayıtmaqdan başqa əlacın yoxdur və bu dəfə doğulduğun, boy atdığın yerə ölmək, gömülmək üçün qayıdırsan, daha doğrusu, enirsən. Bəzən öz ayaqlarınla, bəzən kəlləmayalaq!” Yolun bu müdrik şərhindən hətta sevindi şair; sevindi ki, o, zamanın dibinə kəlləmayalaq deyil, öz ayaqları ilə enir və dibdə onu doğma bir pişik gözləyir. Ancaq yenidən "ahı fələkləri yandırdı”; birdən pişik də öz zamanının dibinə yuvarlanıbsa...

Sular ayın gözəlliyinə dartınıb yalvaranda gəlib köhnə binanın qabağına çatdı. Cəbiş müəllimin dükanının zəif işiğı hələ də sönməmişdi; yoxsulluğa xas utancaqlıqla korun-korun közərirdi; öz qocalığına yas saxlayan nurani hüznü vardı bu solğun işıltıda. Neçə müddətdir ilim-ilim itən köhnə müştərisinin qəfil zühuruna uşaq kimi sevinən dilsiz-ağızsız Cəbiş müəllimin hövlənak verdiyi "Şair, nə əcəb sizdən?” sualına o, içindəki sükutun dili ilə cavab verdi: "Cəbiş müəllim, siz fizika müəllimisiniz, nə dediyimi başa düşəcəksiziniz, artıq bu dünyada inandığım yeganə əbədiyyət ümidsizliyin sonsuzluğudur. Bu, elə bir sonsuzluqdur ki, davam etdikcə kəmiyyətin keyfiyyətə çevrilməsi baş verir, Cəbiş müəllim;  sonsuz ümidsizlikdən müvəqqəti ümidlər yaranıb yox olur, o müvəqqəti ümidlərdən biridir məni buraya gətirən...”  Sonra şair köhnə, həm də tanış məyusluqla həmişəki kimi Cəbiş müəllimdən nisyə dəftərinə adını yenidən yazmasını xahiş etdi, həmişəki kimi adının qabağına da siftə olaraq bir şüşə araq. Cəbiş müəllim həmişəki kimi eynəyini burnunda tarazlayıb könülsüz-könülsüz önündə həmişə açıq olan dəftərə həmişəki doğma adı yazdı, amma bu dəfə şair əlindəki şüşəni yelləyə-yelləyə evinə tərəf deyil, zibilliyə tərəf yollandı. 

Pişik zibillikdə üstünə "Napoleon tortu” yazılmış boş karton qutunun içində, az qala, Napoleon lovğalığı ilə  uzanıb fikrə getmişdi. Şairi görəndə heç qımıldanmadı da "Xoş gördük! – Deyib pişiyin özünü də vecinə almayan, azad, qayğısız quyruğu ilə onu salamladı. - Buyur, keç yuxarı başa, ürəyin haradan istəyir oradan otur, zibillik olmağına baxma, bura azadlığın evidir”. Şair sınıq bir əlüzyuyulanın üstündə oturub şüşəsini başına çəkdi; içində bir acı o biri acıya qarışdı, gözləri sulandı, burnundan tüstü çıxdı, bədənindən qızılca xəstəliyinə oxşayan bir şey gəlib keçdi və birdən ona elə gəldi ki, vücudunda özü-özünün zəlzələlərlə, qasırğalarla, sellərlə darmadağın etmiş bir təbiət asta-asta özünü bərpa edib bir ahəng yaratdı; qoca düşüncələr yenidən gənc hisslərlə qucaqlaşdılar və onların bu nisgilli görüşündən qəribə, yanıqlı bir səs eşidilidi, get-gedə bu səs dumanlı  bir şeirə çevirildi, sanki, küsüb getmiş sehrli sözlər qəfildən geri qayıtmağa başladılar. Əvvəlcə bunu içkinin zədəli beyində yaratdığı səs halüsinasiyası zənn etdi şair, amma yox, o, get-gedə şeirlə, sözlə dolduğunu hiss edirdi. Deyəsən, onun özünə xəyanət bahasına sürükləndiyi meşşan həyatından  küsüb gedən bütün sözlər bu zibilliyə sığınmışdılar və indi özlərinin boş, uçuq-sökük köhnə yuvalarını tanıyınca ağlaya-ağlaya, sevinə-sevinə bir-bir ora qayıdırdılar. Amma bu sözlər ona məna gətirmirdilər. Şair bunu hiss edib şad oldu, çünki onun şair inancı artıq mənaların əbədiliyndən usanmışdı, sözlərin faniliyinə sığınmağın vaxtı çatmışdı. Mənaların dünyası yalana təslim olmuşdu.  Bunu pişik də bilməliydi: "Mənaların əbədiliyi artıq məni məngənə kimi sıxır, köhnə dost! Bir gün ya zəlzələdən, ya vəlvələdən bütün sözlər öz mənalarından uçub gedir, geriyə daşlaşıb ağırlaşmış mənalar qalır, məna xarabalığına çevrilir şair; məna var, söz yoxdur. Sözlər itaətkar qul kimi bizi içimizdəki mənaların yükündən xilas edir, onların bizi əzən ağırlığını daşıyıb çölə atırlar və zaman keçdikcə özləri də bir-bir bu yolda tələf olurlar, onları yeniləri əvəzləyir, sonsuza qədər belə olacaq; mənalar həmişə yaşayacaq, sözlər həmişə öləcək. Necə ki, insanlar həmişə ölür, insanlıq isə həmişə yaşayır. Mən öz sözlərimi axtara-axtara bura, sənin zibilliyinə gəlib çıxdım, köhnə dost! Mən onlarla vidalaşmaq istəyirdim!” – karton qutuda uzanıb onu dinləyə-dinləyə quyruğunun rəqsinə baxan dördayaqlı Napoleona bunları dedi şair və ayağa qalxıb əlindəki şüşədən daha bir qurtum içdi, sonra daha bir qurtum.... Sözlər, doğma sözlər köçəri quş dəstələri kimi geri qayıdırdılar, içində bir uçuş yüngüllüyü hiss edirdi. Sözlər geri döndükcə şair zibillikdə sürətlə qocalırdı; saç-saqqalı sürətlə uzanır, üz-gözü sürətlə qırışır, beli sürətlə bükülürdü. Şair özü də vücudunda gözlə görüləcək qədər baş verən bu qocalmaya heyranlıqla tamaşa edir, əsən əli ilə uzanan saçlarını, qırışan dərisini yoxlayır və mat-mat gözünün qabağında qocalan özünə baxırdı. Pişiyin vecinə də deyildi; qabaq pəncələrini boynunun ardında çarpazlayıb arxası üstə uzanmışdı, axan ulduzları gözləri ilə yola salırdı. 

"İcazə ver, deyim nə baş verir, – pişik heç təhrini pozmadan dedi və quyruğu ilə yan-yörəsində vızıldayan anadangəlmə sırtıq ağcaqanadı qovaladı.  - Hər məkanın özünəməxsus zamanı var; şəhərdəki zamanla zibillikdəki zamanın sürəti eyni deyil; bəlkə, dənizin zamanı da meşənin zamanından sürətlidir, yaxud dağın zamanı çölün zamanından yavaşdı, bilmirəm, mən şəhərdə böyümüşəm. Yəqin ki, hər ölkənin, hər şəhərin də öz zamanı var. Bəlkə, siz şairlərin "vətən, vətən” deyib uladığınız da aid olduğunuz zamanın həsrətidir. Mən burada zamanın sürətini hiss etmirəm, çünki zibillik mənim vətənimdir. İndi o, səni də öz zamanına uyğunlaşdırır, qocalmaqdan qorxma, sən qocalmırsan, köhnəlirsən, zibilliyin zamanı sənin görkəmini məkana, zibilliyə uyğunlaşdırır, sonra bu görkəmlə kefin istəyən qədər yaşaya biləcəksən bu atılmış, tərk edilmiş köhnələrin arasında. İstəsən, bu köhnəlikdən sənə təzə ev də tikərik”. 

Pişiyin danışdığı müddətdə şair qocalıb qurtardı. Zibillikdəki zaman hətta onun paltarlarını da dartıb bir neçə yerdən cırdı, bir bankanın dibində qalan tomatı torpağa qarışdırıb üst-başına yaxdı, şairdən qulyabaniyə oxşayan bir şey düzəltdi və şair pişiyin önündə fırlanıb yeni halını ona göstərərək: "bu da sənin vətəninin əl işi, çox ağ eləmədi ki?” – dedi və pişikdən; "Yox, indi əsl şairə oxşadın, azadlığın bədəninə!” cavabını aldı. Cavabdan məmnun olan şair özü ilə birlikdə köhnəlmiş kirli şüşəni başına çəkdi və üzünü səmaya tutub bayaqdan içinə dolan sözlərin yaratdığı şeri söyləməyə başladı. Ancaq bu şeirdə heç bir məna yox idi, bu, sadəcə, sözlərdən ibarət kədərli bir musiqi idi. Sözlər də şairdə azadlığa çıxmışdılar, öz mənalarının əsarətindən, ağırlığından qurtulub sərxoş bir yorğunluğa dalmışdılar.

Mənanın itdiyi yerdə azadlıq başlamışdı...                   

Uzun qəbzəsindən nəciblik, tiyəsindən quldurluq yağan əyri qılıncını ehram sükunətinə layiq bir ədəblə önünə uzadıb həsir döşənəcəyin üstündə diz çökmüş qədim samuray ənənəyə görə, harakiridən əvvəl yazdığı son şerini oxumağa başladı: "Əyninə vətənimin gözəlliyini geyinən ölüm, qürurumun yarasını sağaldacaq bir azdan və məni alçaldılmış bədənimin həbsindən qurtaracaq...”

"Şair! – Qədim Şərq qəbiləsinin genetik təmizliyini qoruyan seksual gigiyena qaydalarına uyğun olaraq əmioğlu-əmiqızı deyil, meqapolis şərtlərinə görə, azad küçə itləri kimi bir-birilərini qoxulayaraq evləndikləri gündən arvadı onu -  adı Aydın olsa da, həyat və yaradıcılığı lənətlənmiş gecəqondu qarma-qarışıqlığına urcah olan yazıçı ərini bu cür çağırırdı, - düş həyətə bizim Cəbiş müəllimin dükanından bir-iki sabun al, sabun! Sabunumuz qurtarıb”. 

Ailəsi ay ərzində heç nə yeməsə belə o "heç nəyə” də çatmayacaq qədər az maaş ucbatından məktəbin, müəllimliyin müqəddəs daşını Sizif kimi hər dəfə canı bahasına zirvəyə qaldırmaqdan bezib onu biryolluq dərə üzüaşağı dığırladan Cəbiş müəllim həyətdəki it damı boyda dükanında təkcə xırda alverçiliklə məşğul deyildi, o, bu it damında elə qoca köpək kimi həm özünün, həm də xalqının siyasi ağrılarının, tarixi əzablarının keşiyini çəkirdi; heç vaxt müştəriləri ilə danışmır, gözlərini endirib salamlaşır, çiyinlərini qaldırıb "bilmirəm”, başının şaquli hərəkəti "hə”, üfüqi hərəkəti ilə "yox” deyib onları bu "dilli-dilavərliyin” ümumi fonundakı soyuq gülümsəmə ilə yola salırdı; çünki ölkədə artıq kimin kim olduğu, nə istədiyi üzünə, əlinə-ayağına, əyninə yazılmışdı; ağızlar deyil, gözlər fəryad edirdi, tale yazısı alınlardan deyil, ayaqqabılardan daha aydın oxunurdu. Ölkəyə ayaq basmış ibtidai kapitalizmin ağır şərtləri altında insanlar artıq öz içlərində də gizlənə bilmirdilər; hamı susmağına susmuşdu, amma ölkəni bürüyən bu lal səs-küydən qulaq tutulurdu. Cəbiş müəllim istisna idi. O susmamışdı, gizlənməmişdi, öz içində elə bir dərinliyə çəkilmişdi ki, orada bağırsa belə səsi eşidilmirdi. 

 

Evləndikdən sonra yalnız əmrlə danışan arvadının qeybdən gələn səsini eşidən şair internetdən yükləyib kompüterdə izlədiyi yapon filmini saxladı. Bu, sanki, özünə qəsd etməyə hazırlaşan qədim samurayın ürəyincə oldu; donmuş kadrda yaponsayağı turş sifətində balıq təbəssümünə bənzədə biləcəyimiz ifadə ilə monitorda texnologiyanın imkanlarından yararlanıb, sağ əli katanasının qəbzəsində, oturduğu yerdə, onun samuray ləyaqətini xilas edəcək ölümünü yubadaraq sabun dalınca yollanmaq üçün ayağa qalxan tamaşaçısının yolunu qədim bir vicdanın səbri ilə gözləməyə başladı.

Şair sabun almaq üçün kandarda asılqanın üstünə tökülüşüb onu xurd-xəşil edən paltar "talpa”sının ciblərini bir-bir eşələsə də, dünən son qonorarından qalan pulunu arvadına aldığı "Diklofenak” ağrıkəsici dərmanına verdiyini bilirdi, onu da bilirdi ki, arvadının başı həmişə evdə pul qurtaranda ağrımağa başlayır. Revmatizm xəstəsi yağış yağacağından əvvəlcədən duyuq düşdüyü kimi, qadın ruhu da kasıblığın yaxınlaşdığını əvvəlcədən hiss edir. Bu, yəqin ki, hiss deyil, mağara instinktidir. "Gərək bunu bir yerə yazım” – öz-özünə dedi şair və bir anlıq özünü ölü cibi soyan rəzil bir cibgirin yerində gördü, həm də ona elə gəldi ki, soymağa çalışdığı ölülərin heç də hamısı ölü deyil; sanki, ciblərini eşələdiyi bəzi paltarlar öz aralarında onun hər dəfə əliboş qalan pərtliyinə xısın-xısın gülüşürlər. Hətta yaşca özündən daha qoca görünən köhnə pencəyi ciblərinin təmiz olduğundan əmin olan vətəndaşın polis qarşısında qollarını yana açaraq cəngavərcəsinə dayandığı kimi asılqanda qollarını qaldırıb ərklə: "Axtar tapacaqsan, döy açılacaq” – deyəndə şairin özü də İncildən sitat gətirən bu qoca kasıblıq müqəvvasına qoşulub gülümsündü. Ancaq ciblərdən boş qayıdan əl gülümsəməyə çalışan ağızın üstünə arxası ilə kinli və xəyali bir şillə çəkdi; "hansı gününə gülürsən, it oğlu, evdə əl yumağa bir əlcə sabun belə yoxdur, sabun, sabun, sabun!” Ümidin yenə Cəbiş müəllimin əzik-üzük nisyə dəftərinə qaldığını düşünən şair kor-peşman halda bu gizli və bit kimi bir anda üzündən sıçrayıb paltarların arasında yox olan təbəssümün ruhunu, heç olmasa, bir az acı nikotinlə yad etmək üçün balkona çıxdı. Bədbəxtlikdən Cəbiş müəllimin boyu balaca olsa da, xoşbəxtlikdən ürəyi böyük idi; qonşulara həmişə nisyə ayın-oyun verirdi.

...Və balkonun pəncərəsində gördüyü sima gülləyə cuman ilan instinkti ilə onu özünə çəkdi. Bu dəfə yeddinci mərtəbədən baxan pəncərəsindən uzaqdakı rəngbərəng damlarını hündür hasarların arxasında yoxsul daxmalardan gizləməyə çalışan feodalizm şüurunun reinkarnasiyası, xanlıqlar dövrünün irsi mirası kimi birdən-birə peyda olmuş məmur imarətləri görünmürdü; bu dəfə pəncərənin çölündə havada asılı halda dayanan kloun sifətli bir adam gülümsünərək ona baxırdı. Bu adam dünyanın, allah bilir, neçənci möcüzəsi deyildi, ona heç mələk də demək olmazdı, o, heç nəhəng bir arı da deyildi; onu yerli sehrbazlardan birinə bənzətmək, bəlkə, bir az uyğun gələrdi ki, buna da qoltuğundakı rəsmi qovluq imkan vermirdi. Havada asılı halda dayanan adam adi bir şəxs idi, hətta arvad hamamında ona şəxs yox, şəxsiyyət də demək olardı. Biz tanımasaq da bu şəxs bir-birini əvəzləyən hökumətlərin muzdlu mirzələrdən ibarət kişi hərəmxanası kimi saxladığı bir dəstə şair və yazıçının çap olunduğu "Aidios” adlı yunancadan tərcümədə "şərəfləndirilmiş” mənasını verən həftəlik qəzetin baş redaktoru, ədəbi mühitdə təxəllüsü ilə deyil, ən məşhur təxəllüslərdən də məşhur olan, bir vaxtlar qoltuğunda şeirləri, qapısını döydüyü redaksiyalardan "çox mənasız şeirlərdir, bunları çap edə bilmərik” tənəsi ilə rədd edilərkən, hər dəfə yazıq-yazıq soruşduğu "bəs indi bunları neyniyim?” sualına dönə-dönə "cır, tulla!” cavabını alandan, get-gedə bütün ədəbi mühitdə "Cırtulla” kimi tanınmağa başlayandan və bir gün bunun qisasını nəinki təkcə Azərbaycan, bütün dünya ədəbiyatından alacağına söz verəndən; bir gecə qeybdən eşitdiyi "Pis, məşhur olmaq üçün ən pis olmağa məhkumdur” sözlərinin ona açılan ilahi bir qapı olduğunu düşünüb, şair və yazıçılarla dostluq etməkdənsə, yuxarılarda ədəbiyyata, sənətə nəzarətin çörəyini yeyən məmurlarla aranı düzəltməyə girişəndən; bundan ötrü ədəbi mühitlə hökumət arasında, insan xislətinin dərinliklərindəki ən murdar sifətlərin arxeoloqu Stalinin sözləri ilə desək, "добровольно сука” olmağa razılaşandan; restoran künclərində məmurlara pıçıldadığı şifahi danoslarla istedadlı müəllifləri ləkələyib, onların əvəzinə hökumətə özü kimi "cır tulla” yazılar yazan sənət parazitlərini tərifləyəndən, bu xidmətlərinə görə hökumət nərdivanının altında, qapısına "ədəbiyyat üzrə məsul katib” lövhəsi yapışdırılmış balaca bir kabinetlə mükafatlandırılandan; bu kabineti xəyalən güllələtdirdiyi şair və yazıçıların ölüm hücrəsinə çevirəndən; ədəbiyyatdan aldığı qisası təkcə psixoloji-mənəvi dincliyə deyil, həm də mədə-bağırsaq zadəganlığına çevirəndən; yediyi başların sayı artdıqca özü də mənən məhv olduğunu hiss edib, daha heç vaxt qadın ola bilməyəcəyinə əmin olan kədərli və arsız fahişə kimi müştərilərinin azaldığını görüb bir gün ac qalacağı qorxusu ilə hər fürsətdə daha çox və çeynəmədən yediyi üçün balqabaq kimi günü-gündən böyüyən qarnını özü də zarafatla "sözü poxa çevirən "exchange” adlandırıb sığallamağa başlayandan sonra indiki ləqəbi – Cırtulla - nal kimi yapışmışdı onun alnının ortasına.

Yuxarılar üçün bürokratik iş rahat olsun deyə işə götürülən bu cür tiplər iyerarxik ardıcıllıqla kataloqlaşdırılır və artan sıra ilə nömrələnirdi; həbsxana qaydasında. Məsələn, bayaqdan nəfəsimizi dərmədən bioqrafiyasını oxucuya cuğulladığımız bu Cırtulla yuxarılarda şərəfləndirilib xidmətə qəbul edildikdə işləyəcəyi adamların kod adları yazılmış cədvələ baxdıqda gözləri kəlləsinə çıxmışdı; onun adı cədvəldə "Cırtulla-69” kimi göstərilmişdi, özünə qədər və ona tabe olan daha 68 Cırtulla vardı, ondan yuxarıda isə 73-cü, 81-ci, 95-ci Cırtullalar. Birinci və axırıncı Cırtullanı isə hələ analar doğmamışdı. Bu siyahı onu dəhşətə salmaqla yanaşı, həm də məyus etmişdi; dəhşətə gəlmişdi ki, ölkədə bu qədər cırtullanı kim doğub böyütmüşdü, məyus olmuşdu ki, indiyə qədər dünyada yeganə cırtulla olduğuna inanmışdı.    

"Cırtulla-69” şifrəsi indi onun təkcə ləqəbi yox, həm də iyerarxik sıra nömrəsi idi, eyni zamanda sözlərlə deyil, rəqəmlərlə ifadə olunan taleyi.

Şair key-key pəncərəni açıb zühur etmiş qonağı ilə üzbəüz dayandı və baş redaktor pəncərənin çölündə havada dayanmış vəziyyətdə olsa da, ev sahibi məcburən qafqazlılara xas bəzən lüzumsuz, hətta əttökən bir qonaqpərvərliklə onu salamladı. Çırtulla-69 da qapıdan qovsan, bacadan gələn sırtıq və sevimli qonaqmış kimi əlini pəncərədən evin içinə uzadıb onunla görüşdü və "necəsən”, "nəvar, nəyox”a keçməzdən əvvəl ev sahibinin əlindəki qutuya işarə edib bir siqaret istədi. Cırtulla-69-un ləlöyünlüyü el-aləmdə məşhur idi; siqaret olmasa da gözünə görünən-görünməyən başqa bir şey istəyəcəkdi: bir stəkan dağ su, iynə-sap, başağrısı dərmanı, diş çöpü... Nəsə bir şey qoparmadan əl çəkməyəkdi; özündən asılı deyildi, məmurluq vərdişi idi; bürokratik sistem onu bu cür yetişdirmişdi; sən istə, tut al, ehtiyac özü yaranacaq!   

   

Havada dayanıb müftə siqareti damağına qoydu Cırtulla-69, ev sahibi hər iki ağıza od saldı. "Niyə belə saç-saqqal basıb səni, ay şair, niyə belə arıqlamısan, Qobustan qayalarında lülüşü sallanan qədim babalarımıza oxşayırsan?” – Cırtulla-69 sol əlində siqaret, sağ əliylə küləyin bayaqdan alnına töküb gözümçıxdıya saldığı təkəmseyrək saçlarını arxaya ruhlandırdı. "Bilirəm, şairsən, yazıçısan, azadlıqla tənbəlliyin övladısan, pintilik, əhlikeflik, siz istedadlı adamların sosial statusudur, alın yazısıdır, səbəbsiz ah-uf sizin əbədi himninizdir. Sizə görə, kir istedadın təbii kosmetikasıdır... – davam edəcəkdi ki, birdən havada yelləndi, sanki, göy ayağının altından qaçdı.  - Evdə arağın varsa, mənə bir yüz süz, dünən gecə Cırtulla-71 müəllimlə eşşək kimi içmişik, yerin məlum, başım dağılır.” – Cırtulla-69 havada qəddini tarazlaya-tarazlaya dedi və hələ də nə baş verdiyinin şokundan çıxa biməyən ev sahibinin "yoxdu” sözünün əvəzinə uzun və yalan bir cümlə qurmağa hazırlaşdığını göydə tutub əlini cibinə atdı; üz qırxacaq qədər şax bir yüzlük çıxarıb: "Mən aşağı düşə bilmirəm, al bu pulu, düş özümüzə həyətdən bir şüşə araq al, evə də bazarlıq elə, yaxşı ki, qarşılaşdıq, sənə yaxşı xəbərlərim var, sabun yaddan çıxmasın, sən canın, yoxsa arvadın daş dəymiş ayı kimi donquldanıb zəhləmizi tökəcək”. – dedi və elə ərklə dedi ki, şairin, az qala, əsgərsayağı "oldu” deyib əməl etməkdən başqa əlacı qalmadı. Həm də qonaq qonaqdır, istər evin içində olsun, istər çölündə, lap Karlson kimi damında gecələsin, ev sahibinin borcu onun üzəngisini tutmaqdı. Çarəsizliklə utancaqlığın qarışığından yaranan acizliyin sürtük nəzakəti ilə alıb cibinə qoyanda şax, ülgüc kimi iti pul əlini azca çərtsə də, üstünü vurmadı şair, qanayan barmağını ağzına soxub həyətə düşməyə hazırlaşdı. 

"Xoş gəlmisiniz! Qonağı evə niyə dəvət etmirsən, şair, saxlamısan göyün üzündə?! - Ev sahibəsinin yenə qeybdən əks-səda verən səsi eşidildi, amma üzü görünmədi. – Sabun aldın, sabun?”  

Heç kim onu görməsə də, o, hamını və hər şeyi görürdü.  

Şair həyətdən qan-tər içində əlidolu qayıdıb, qonağın puluna aldığı sabunları hamama qoyandan sonra digər daha vacib torbanı mətbəxin pəncərəsi ağzında havada asılı vəziyyətdə dayanaraq başında ilişib qalan dünənki gecənin ağrısı ilə əlləşən qonağın hüzuruna aparanda qeybdən əks-səda verən həmin tanış səs bir də eşidildi: "Qonşulardan ayıbdı, qonağı evə dəvət elə!” Bununla da sahibənin səsi kəsildi. Cırtulla-69 pəncərədən, sanki, vermək istəməyən əllə uzadılan pulun qalığını götürmədi, amma ev sahibinə "kasıb oğlansan, lazım olar” deyib özünü ondan bir neçə santimetr daha yuxarı qaldırmağı da unutmadı. "Gəlinbacının da səsi gəlir, amma özü yoxdur”. "Mənim həyatım doludur səsi olub, özü olmayan varlıqlarla, Cırtulla müəllim, fikir verməyin, o, bizi görür və eşidir, yaddaş kimi”.   

 

Şair balkonda üstündəki tozun qalınlığı ilə dekorativ səhranı yamsılayan masanı ayağı ilə pəncərənin önünə itələdi, sağdan-soldan üfürüb balaca bir qum fırtınası qopardı, iki iri boşqab gətirdi, hər iki boşqaba Adəmin məhz içki üçün cənnətdən mədə-bağırsağında yer üzünə gətirdiyi toxumlardan bitən ağacların meyvələrindən düzdü, sonra iki armudu stəkanı ağzınacan araqla doldurdu. Bilirdi ki, şairlərin öz aralarında yarırus, yarıtürkcə "paxmelaçdı” dediyi əzabverici qədim qanduruldan ayin ağzınacan dolu qədəhlərlə başlayır. Dağılmasın deyə zərgər ehtiyatkarlığı ilə dolu stəkanı pəncərənin çölündə havada dayanmış Cırtulla-69-a uzatdı. Cırtulla-69 da eyni ehtiyatkarlıqla stəkanı ondan alıb əlindən ağzınacan olan ən təhlükəli məsafəni ilanın qurbağanı udacağı anı gözlədiyi böyük səbr və təmkinlə qət etdi, stəkanla ağız-ağıza toxunan kimi qəfildən qolunu qaldırıb arağı son damlasına qədər uddu. Bəli, içmədi, arağı uddu! Bir şikar kimi uddu! Sonra əlində boş stəkan bir neçə dəqiqə susub həmişə olduğu kimi canına yayılan isti həzzin mədəsindən göndərəcəyi təşəkkürünün yolunu gözlədi. Bayaqdan deyingən ifritəyə oxşayan daxili gözəlliyi sehrli iksirin təsiri ilə bir anda yenidən özünə qayıtdı; İçindəki Əbol-Hovl bir anda gözəllik ilahəsi Bastetə çevrildi və qədəhi it tamahkarlığı ilə geri qaytarıb boşqabını əl işarəsiylə istəyərək: "Hər ağrı bir həzzin yadigarıdır, şair, sən yaxşı bilərsən. Sərt içki kişidə qadınlıq hisslərini  oyadır, bunu da bilirdinmi? Adam ya boş-boş danışmaq istəyir, ya da dolu-dolu sevişmək!” 

"Biz, yəqin ki, indi bunların heç birini etməyəcəyik?” İlk qədəh saç-saqqal basmış arıq şairi də qədim Qobustan insanından la Putain respectueuse-ə1 (Jan Pol Sartrın "Hörmətli fahişə” pyesinə işarədir) çevirmişdi; bayaqkı iti yüzlük barmağı ilə yanaşı, mənliyini də azacıq çərtmişdi, pulun xətrinə yalandan da olsa Cırtulla-69-un zarafatlarına şəriklik edirdi. Hətta evin içində o da bir az havaya qalxmışdı elə bil. "O gün sənin eramızdan əvvəl türklərin ulu babaları sak-massagetlərə hökmdarlıq etmiş Tomiris xanımın İran şahı Kirin başını kəsməsi, islama qədər türk qadınının baş kəsəcək qədər hüdudsuz azadlığının olması ilə bağlı yazdığın yazını oxudum, sevindim ki, artıq şeir-zad yazmağın axmaqlıq olduğunu özün də anlamısan, ciddi mövzulara keçmisən. Amma vallah biz tərəfdə ədəbiyatda çörək yoxdu, xalqa güvənsən, acından öləcəksən, saray şairi də olsan qızıl teştə qan qusacaqsan. Heç birini etməsən də iki şələ otun arasında "hansını yeyim” deyə girinc qalan Buridan eşşəyi kimi ortalıqda məhv olacaqsan. İndi yazmayana yazandan daha çox hörmət edirlər, yox, əgər sən "karbon-14” testi üçün yazırsansa, o başqa məsələ, süz! – Cırtulla-69 onun nə dediyinə qulaq asmadan üzündəki turş tülkü təbəssümünü pozmadan davam etdi. – Əsas sabun idi, onu da aldıq”.  

Qonaq yeddinci mərtəbədəki mənzilin çölündə, ev sahibi isə içində ikinci qədəhləri boşaltdılar. "Bilirsən, mən yaşca səndən böyüyəm, şair, Azərbaycanda ədəbiyyata, sənətə gəlmək tragikomik məsələdir. Necə ki, çoxumuz kiminsə əlində təsadüfən açılan güllə xətası kimi həyata gəlirik. Sənətdəki yerimizi də həyatda olduğu kimi təbii qanunauyğunluqlar yox, mücərrəd qanunauyğunsuzluqlar səhmanlayır. Hərdən mənə elə gəlir ki, sənin yaradıcılığın fitri qanun pozuntusudur. Hər şey qanunauyğun olsaydı sən belə yaza bilməzdin. Çünki qanunauyğunluqlar bizdə irsi xəstəliklər, ən azı, gündəlik qarınağrısı, çiban, itdirsəyi kimi qəfil fəsadlar törədir, yaradıcılığa qənim kəsilən cürbəcür iyrənc bəlalar yaradır. Mən indi xırda məmur kimi bir şeyəm, belə işlərdən az-çox başım çıxır. Fikir ver, ətrafımızda qanunla yaşayan adamlar ya xəstədirlər, ya dəli, ya da dilənçi, yəni qaydasında deyillər, amma qanunu əzənlər hamısı turp kimidir, varlı, vəzifəli adamlardır. Sənin də intibahın bir gün iltihabla nəticələnəcək, görəcəksən. Onda başa düşəcəksən ki, biz niyə qanunauyğunsuzluqlarla qanunauyğunluqların yaratdığı xəstəlikləri müalicə edirik, məsələn, rüşvətlə maaşın stressindən çıxırıq, küçə meyxanası ilə romandan, yəni şifahi olanla yazılı olandan öz qisasımızı alırıq, zurna ilə Vyana operasını fitə basırıq və s.? Onda da çox gec olacaq. Mən səni istədiyimdən deyirəm, şair! Mən də eyniylə sənin kimi başlamışdım; düzlüyün, qanunun, ləyaqətin, ağlın bayraqdarı idim. Bilirsən, ən birinci o bayrağı kim təhqir etdi? Həyat yoldaşım! Bayrağıma da tüpürdü, sifətimə də. Mən də ailəm dağılmasın deyə məcbur olub yalanın, rüşvətin, ləyaqətsizliyin tərəfinə keçdim. Səni doğmam bilib bunları danışıram, həm də əminəm ki, səni də bu aqibət gözləyir, sadəcə, geci-tezi var. – İçki Cırtulla-69-u duyğulandırmışdı, ancaq bu duyğuların səmimi etiraf, yoxsa gizli bir hiylə olduğunu ayırd etmək mümkün deyildi, çünki şair bilirdi ki, Cırtullanın həyatını yaşayan hər kəsdə yalanla həqiqət, rüşvətlə maaş, allahla şeytan artıq bir-birilərinə doğmalaşıb, qolboyun yaşayırdılar. - Nəsə, şair, beş-altı yumurta at, qaynasın, deyəsən, araq yaxşı gedir. Evi bilmirəm, çöldə əla hava var. Sabun da ki almışıq”. Yenə o tülkü təbəssümülü sifət pəncərədən evin dərinliklərinə boylandı, deyəsən, gözəgörünməz ev sahibəsinin onu eşidib-eşitmədiyindən əmin olmaq istəyirdi.

Cırtulla-69 yumurtalar bişənə qədər ilahi məntiqə asi çıxıb içkiyə qurşanan kefli mələk kimi havada yellənə-yellənə, zamana qarşı döyüşdə əsgərləri seyrəlmiş məğlub saçının qulaqlarının dibinə sığınmış son tör-töküntülərini, heç olmasa, küləyə qarşı dirənsinlər deyə əliylə boş qoyduqları döyüş meydanına, təpəsindəki keçəl düzəngaha itələyərək, şairin yuxarılarda Stalin yadigarı olan qoca bir hökumət mirzəsinin telefon zəngi ilə işdən qovulduğuna üzüldüyünü, indiki zəmanədə işsizliyin göz görə-görə aclığa məhkum edilmək olduğunu, ancaq yuxarıların yaşamaq üçün insanlara daha rahat, hətta daha qazanclı yollar açdığını eyhamlı və seçilmiş, sanki, bu gün üçün qabaqcadan əzbərlədiyi suyuşirin cümlərlə hüdüləyib pəncərədən evin içinə tökdü. 

"Cırtulla müəllim, sizdən fərqli olaraq, bizim baş redaktor əşya kimi yaşamaqdan ötrü ölür, pul çıxara biləcəyi hər bir milli irsin, mənəvi dəyərin canlı-cəmdəkli rəmzi, dirigözlü simvolu olmaq istəyir. Bu arzusuna çatmaq üçün yuxarıdan gələn bir zənglə nəinki bir işçini işdən qovar, hətta repressiya qurbanlarını qəbirdən çıxarıb yenidən güllələyər. İnzibati vətənpərvərlik proqramları onda hissləri öldürüb, instinktləri gücləndirib. Protokollaşdırılmış vətən sevgisi onu vəhşiyə çevirib; güclülərdən qaçır, zəifləri qovur.” – Araq şairin də dilini açmışdı, həm də cibində, sözün həqiqi mənasında göydəndüşmə pul vardı, üstəlik, arvadın sabun ehtiyacının da ağzı yumulmuşdu.    

"Dünən sənin köhnə, mənim yeni dostumuz Cırtulla-71 müəllimlə ağsaqqal əyalət şairinin təqaüd almaq üçün beh əvəzinə qoltuğuna vurub gətirdiyi əmlik bir çəpişin vayına oturmuşduq. Məndən cəmi iki nömrə yuxarıdı, əclaf, amma gəlhagələ baxanda o hara, mən hara! Aşağılarla yuxarılar arasında kanat kimi gedib gəlir, qurumsaq. Aşağıdakıların yuxarı qaldırılması, yuxarıdakıların aşağı endirilməsi məsələsində gecə-gündüz yol ölçür. Öz aramızda ona həmişə zarafatla "Prosesin qalibi” deyirəm. Vallah, paxıllığını çəkmirəm, bu tam haqqı, bacarana can qurban! Ara qarışan kimi mübarizəsini mütiliyə, mütiliyini sərvətə çevirdi.” – Cırtulla-69 qabığını yara qasnağı kimi qoparıb and içərək yuxarıdan aşağı atdığı yumurtanı ovcundakı duza bələyib havadaca ağzına təpdi, sonra kimsənin eşitmədiyindən əmin olmaq üçün göyün yeddinci qatında yan-yörəsinə boylandı və əli ilə şairi bir az yuxarı çağırdı ki, pəncələri üstə dartınıb ona qulaq versin, – "Şair, Cırtulla-71 deyir, yazılarında yuxarılara ilişməyin onların xoşlarına gəlmir. Deyiblər ki, ona çatdır, bizdən yazmasın, xəcalətindən çıxarıq. Yaxşı ki, burada rastlaşdıq, mən də sənə bunu deyirdim həmişə. Beş günlük dünyadı, sən də kasıb ailədən gəlirsən. Bax indi içəri girib kandardakı paltarlarının cibini axtarsaq bir qara qəpik çıxmaz ki, ölü gözünə qoyaq. Arvadın da səndən narazıdır, bayaqdan qeybdən gələn səsindəki etinasızlıqdan hiss edirəm. Bəlkə, allah məni yetirməsəydi, sabunu da nisyə alacaqdın Cəbişdən, düz demirəmsə, denən düz demirsən! Sənin harana yaraşır, həqiqət şeypurçuluğu, intellektual inqilab, nə bilim, beyin fırtınası? Hardan da tapırsınız e, eşidəndə adamı gic yerinə qoyan bu cür sözləri. Nə deməkdir axı söz azadlığı? O şey ki, yazanı məhv edir, oxuyanı xəstə, eşidəni dəli, onun azadlığı kimə lazımdır? Vaxtın olanda araq da süz! Əsas məsələ sabun idi, yaxşı ki, vaxtında aldıq”. 

       

İçki şairin anadangəlmə gərgin olan sinirlərini müvəqqəti boşaltmışdı; indi onun dərisini də soysaydılar, vecinə olmazdı. Cırtulla-71-in adını eşidəndə hirslənmək əvəzinə, mətbəxdən asılmış şüşəli divar saatı kimi sifəti tərlədi, kövrəldi, qonağının siqaret yandıra-yandıra, çöldən kubarca "pəncərəni ört, tüstü evə dolmasın” əmrini yerinə yetirib qədəhləri doldura-doldura tələbəlik illərini xatırladı. İçkinin bədəndə göz yaşına çevrildiyi an idi bu.

Tələbə vaxtı fəhlə yataqxanasındakı divarları neqativ enerjini yorğanın altında təkliyin kinetik enerjisinə çevirən yarıçılpaq qadın müğənnilərin şəkilləri ilə bəzədilmiş, küncləri boş içki şüşələrinə pir olan otaqlarını xatırladı; bu dekorativ miskin cənnətdə radio boyda televizorları vardı. Elə o vaxt da indiki kimi "proseslərin qalibi” olmağa can atan, indi bürokratik kod adı "Cırtulla-71” olan otaq yoldaşı həmişə o "ütü qutusunda” yaltaqlığın çuğundur rəngi sifətlərinə hopmuş şair və yazıçıların çıxışlarına baxır, adyalı başına çəkib çarpayısında dombalır, bir xeyli keçdikdən sonra o balaca, qaranlıq, osduraq qoxusu dolu poetik səcdəgahından qafiyələrin muncuq kimi düzüldüyü vərəqlərlə çıxırdı. Həftə səkkiz, mən doqquz xoruz ədasıyla obaşdan qalxır, qara ayaqqabılarını gücü gəldikcə qara boya ilə mazlayıb, ağ günlərin arxasınca harasa gedirdi; otaqdan da həmişə sağ əlini havada bir neçə dəfə buraraq özünə motosiklet kimi qaz verib xoruldadaraq çıxırdı.  Sonralar, rus demiş, "çerez” ilham pərisi birbaşa yaradanın özüylə mövhumi ratsiyaya girən gələcəyin Cırtulla-71-nin tanrı ilə sözü çəp gəldi; tanrı onu yalandan, şeytandan uzaq durmağa, bundan ötrü lazım gəlsə, işgəncələr, əzablar çəkmək, bütün ömrünü uçuq bir daxmada şikəst yaşamaq üçün hazır olmağa çağırdı, bütün bu zülm-zəlalətin əvəzində isə ona peyğəmbərlik vəd etdi. O isə tanrıdan şeytana, yalana sığınanların nə üçün daha xoşbəxt yaşadıqlarının səbəbini soruşdu. Mübahisə o yerə gəlib çatdı ki, "prosesin qalibi” İsanı, öz peyğəmbərini belə şeytana sığınanların çarmıxında qoyub aradan çıxdığını tanrının üzünə vurub onu öz rəsuluna xəyanətdə günahlandırdı və tanrıdan xahiş etdi ki, bir pislik etməsin, köməyi lazım deyil.  Günlərin birində otaq tempraturunda, kartof kimi qaranlıqda, qara yorğan altında cücərən bu "özündən şey” şair poetik sehrbazlıqdan əl çəkdi, özü yuxarılarla aşağılar arasında pərilik etməyə başladı, həm də motoskilet sürəti ilə. Hamını allaha yaxınlaşdıran ilham pərisi onu allahdan uzaqlaşdırdı. Allahdan uzaqlaşdıqca pula yaxınlaşdı və gənc yaşda anladı ki, allah olan qəlbdə pula yer yoxdur. Var-dövlət istəyirsənsə, allahı unutmalısan! O, get-gedə bir sərvət rahibinə, imtiyaz kahininə çevrildi.  

Havada dayanıb siqaretini çəkdikdən, qaraciyəri ilə yanaşı ağciyərini də "əmizdirdikdən” sonra kötüyünü yerə yaxınlaşdıqca gözərə-közərə balacalaşıb sönən meteor kimi yuxarıdan aşağı vızıldadan Cırtulla-69 pəncərəni döydü. Ev sahibi pəncərəni açıb qonağının hazır vəziyyətdə darıxan qədəhini ona uzatdı.

 

"Cırtulla-71-in adını çəkdin, tələbəlik illərimizi xatırladım. O vaxt vətən haqqında bir şeir yazmışdı, hər yerdə oxuyurdu, bunu içək yadıma düşəcək. Sabun da ki, şükür allaha, almışıq!”. – Şairin kefi artıq ölkədəki bütün cırtullaların hazırkı məqamından yuxarıda idi. Yuxarıda olmaq həm də əyləncəliydi və şair balkonda özü unudulsa da, izi qalan usta yadigarı, içində boya qurumuş vedrələrdən birini çəkib üstündə oturmaq üçün yerini rahatladı. "O biri vedrəni də mənə ver, səhərdən göydə ayaq üstəyəm!” – Cırtulla-69 da o biri vedrəyə elçi düşdü. 

Ev sahibi oturmamışdan əvvəl tələbə yoldaşının, indi yuxarıdakıların ən aşağıda olanlarından birinin şerindən yadına düşən bəndləri əzbərdən oxudu. Qafiyələrinin sadəliyi və bədahətənliyi ilə dinləyənin beynində bir şair tərəfindən deyil, hardasa, meyvədoğrayan fason elektrikli bir məişət avadanlığı tərəfindən tezbazar və eyni ölçüdə doğranan tərəvəz obrazı yaradan bu vətənpərvər şeirdə vəsf olunan vətəndə insandan başqa hər şey var idi. Onun şerindəki vətəndə mezozoy erası təzə-təzə başlayırdı, sonuncu buzlaşma dövrünün izi-buzu hələ yox idi. O, öz poetik təxəyyülünü kəl kimi heca vəzninin ən ağır öndördlüyünə qoşaraq, insansız vətəni sağdan-sola, soldan-sağa şumlayır, adını bilmədiyi şumer tanrısı Marduku işini-gücünü buraxıb insanı yenidən məhz onun vətəninin torpağından yaratmağa səsləyirdi. İkinci bənddə dünya nəhənglər dövrünə qədəm qoyurdu. Bu vətəndə hətta zaman da öz ölçülərini üstələmişdi, saatlar illərə, illər əsrlərə bərabər idi. Onun şeirdəki vətəninin ucu-bucağı o qədər nəhəng idi ki, bəzi ucqar əraziləri fil qulaqları kimi yer kürəsinin ətrafını şapalaqlayır, özünə yaxınlaşan meteoritləri, asteroidləri milçək kimi yan-yörəsindən qovurdu. Nəhəng varlıqlar ölməz idi bu vətəndə. Səslər yalnız nərilti kimi eşidilirdi. Erkək dağlar nəhəng pəhləvanlar kimi güllü-çiçəkli dişi düzənlərin uğrunda güləşirdi. Nəhəng ağaclar dəli fırtınaları başlarının üzərində fırlayıb yerə çırpırdılar. Beşinci bəndin birinci misrasında isə ilk insan ayağının izinə rast gəlinsə də, şair ikinci misrada tezbazar onun üstünə xəzan yelləri ilə beş-altı yarpaq örtüb, izi itirmişdi. Sanki, onun vətəninin insanı görməyə gözü yox idi. Onun poetik vətəninə insan lazım deyildi. Ya da o, insandan daha üstün bir varlığı son bəndin yuxarıdan aşağı üçüncü misrasında təsvir edib oxucuların təpəsinə bir qazan qaynar heyrət şorbası əndərəcəkdi... amma bizim indi bu şeri axıracan dinləməyə hövsələmiz və vaxtımız yoxdur.

   

"Cırtulla -71 hələ o vaxt inamla deyirdi ki, ədəbiyyata gəlmək üçün mütləq vətən haqqında şeirlər yazmalısan, amma insanı unutmaq, unutdurmaq şərtilə. Tutuquşu kimi tez-tez "insan yoxdursa, problem də yoxdur” deyib zəhləmizi tökmüşdü. Stalinin bu quldur idarəçilik devzinə özündən "istedad totalitar təbiətlidir” şəklində aforizmatik bir yamaq da yapışdırmışdı. Ona Stalinin əcaz reinkarnasiyası deyirdim yataqxanada...” – şair köhnə dostunu xatırlamağın şit yüngülüyünü yaşamaqdaykən Cırtulla-69 münasib vaxtın yetişdiyini anladı və binanın çölündə, pəncərənin qabağında eləcə göyün ortasında bir az aşağı əyilib, sanki, ətrafdan eşidən olmasın deyə, az qala, pıçıltı ilə dedi: "Lağ eləmə, bu gün Cırtulla-71 yuxarıların bir nömrəli mələyidir. Dünən sənin haqqında da danışdıq. Deyir, yuxarılar yazılarında adlarını hallandırdığın üçün səndən incikdirlər. Əgər yazılarında "yuxarılar” deyə bir kəlməni yada salmasan, hətta yerli-dibli unuda bilsən bunun ancaq faydasını görə bilərsən...”

Şair pıçıltı ilə deyilən bu sözlərin ciddiliyini anlamaq üçün əvvəlcə qorxdu. Qorxu hissi həmişə ona vəziyyəti anlamaqda kömək edirdi; qorxuya qapılanda ağlı işə düşür, sanki, bəsirət gözü açılır və çıxış yolları axtarırdı. Hətta gözü qonağının ağzında olsa da, yaddaşı ona pıçıltının sinsiliyinə həsr etdiyi, Nitsşenin şizofrenik hiddətlə "alman mədəniyyətinin əsl tanrısı Vaqner deyil, mənəm” üsyanına aid yazdığı bir köşəsində "niyə böyük filosof xısın-xısın paxıllıq etmək kimi mədəni bir düşmənlik  varkən, barbarcasına bağırmağı seçmişdi, axı o, bunu pıçıltı şəklində də deyə bilərdi?” sualına zirzəmidə ailəsi ilə bir yerdə kommunist tüfəngləri ilə güllənən rus çarı haqqında tarixin yummaq mümkün olmayan ağızlarında gəzib-dolaşan "Nikolayın evini pıçapıç yıxdı” dedi-qodusunda cavab axtardığını xatırlatdı; demək ki, ləyaqətli alman filosofu düşmənini pıçıltı ilə, bir növ, saman altından su yeridərək yıxmaq yerinə, barbar əcdadlarının ruhuna yaraşan bir bağırtı ilə meydanda yenməyi üstün tutmuşdu. Nitsşe bu bağırtı ilə həm də öz rəqibinə yerini nişan vermişdi. Bir tanrı o biri tanrını açıq döyüşə çağırmışdı. 

Şair Cırtulla-69-un bu pıçıltısının da gizli bir bəlanın, yaxınlaşmaqda olan bir təhlükənin müjdəsi olduğunu düşündü. Odur ki, bacardıqca qorxusunu basdırmağa çalışaraq eyni pıçıltı ilə altdan-yuxarı: "Belə düşünək ki, bu gün bir yazı yazmamışam və o yazmadığım yazıda da "yuxarılar” kəlməsini yada salmamışam, bunun mənə hansı faydasının olduğunu hardan və necə biləcəyəm”, - soruşdu və anında sehrbaz cəldliyi ilə gözünün qabağında daha bir ülgüc yüzlük peyda oldu. Tüklü bir əl göydən ona yazmadığı yazıda, istifadə etmədiyi "yuxarılar” kəlməsinə görə yüz manat mükafat uzatmışdı. Əgər o, həmin yazını yazmış və çapa göndərmiş olsaydı, redaksiya rəhbərliyi ona tulapayı iyirmi manat göndərəcəkdi. "Buyur, - dedi Çırtulla-69, -  təsəvvür et ki, mən yuxarıların adamıyam və sənin bu gün yazmadığın yazıda, yada salmadığın "yuxarılar” sözünü gördüm və zəhmətini qiymətləndirdim. Götür, qoy cibinə! Yazmadığın yazının ilk qonorarı məndən olsun, əlim yüngüldü, onu da deyim. Ən azı, sabunu nisyə almayacağına zəmanət verə bilərəm”.  

Şairin içkili başı yüzlüyü görüncə Bakının mərkəzində yerləşən əyləncə klubuna çevrildi; bayaqdan beynində sərxoş səmazənlər kimi yerlərindəcə fırlanıb kainatda əriyib unudulmaq zövqünə qapılmış mənəvi, insani dəyərlər  birdən-birə bu gecə klubunun yanıb-sönən işıqlarının fonunda quduzlaşaraq diktator İdi Aminin yiyəsiz qalan sarayına doluşan vəhşi heyvanlar kimi atılıb-düşməyə və ulaşmağa başladılar. Şair göylərin uzatdığı yüzlüyə baxa-baxa beynindəki vəhşiləşmiş bu mənəvi, bəşəri dəyərlərin əl-ələ tutub xoşbəxt dəli sevinciylə çığıran əli sabunlu arvadını da dövrəyə alaraq ətrafında yallı getdiyini gördü. Sonra bu yallıya əlində nisyə dəftəri tutmuş baqqal Cəbiş qoşuldu, aha, hər dəfə qonorar alanda içkiyə və siqaretə qonaq etdiyi küçə filosofu da özünü yetirdi, lap axırda sağ pəncəsində üstündə it şəkli olan dəsmalını yelləyə-yelləyə lovğa pişik baqqalın əlindən yapışdı; həmişə etdiyi bazarlıqdan bir şey vermək istədiyi, ancaq əli gəlmədiyi və hər dəfə miyoldaya-miyoldaya onun əlindəki torbadan pay umaraq arxasınca girişə qədər gələn, hər dəfə də kor-peşman suyu süzülə-süzülə əliboş geri qayıdan pişik. Daha sonra pişik Çin fişəngi sayaq sevindiyindən ətrafa rəngbərəng işıqlar saçan arvadının qucağına atıldı və onun sosiska zəncirinə çevrilən saçlarını yeməyə başladı. Arvadı isə qucağında pişik, bütün borcları bağladığı üçün təşəkkür əvəzi önündə dörd ayaq üstə çökən Cəbiş müəllimin belinə minib onu at kimi mahmızladı.  Bu başda dünya heç vaxt belə xoşbəxt olmamışdı. İşki və pul; hər iki dünyanın cənnətini yaradan bu iki dəyər bir cüt qaranquş kimi onun lazımsız əşya qəbiristanlığı olan balkonunda yuva qurmuşdu. Bədəninə heç vaxt ölməyəcəyini hiss etdirən bir fərəh yayılmışdı. İllərdir onu, sanki, daha tez öldürmək üçün həqiqətdən-həqiqətə, mübarizədən-mübarizəyə, xəstəlikdən-xəstəliyə itələyən qədim müqəddəs ideyalar beynindəki bu gecə klubunda ülgüc yüzlüyün xoşuna gəlmək üçün gənc fahişələrə çevrilib sıraya düzülmüşdülər.  Bu, yaradılışın başqa bir şəkli idi, ona tanış olmayan bir varolma, bir mövcudluq halıydı. Az qaldı ki, qonağını, bu xeyirxah erkək mələyi pəncərənin önündə, havadaca unudub qeyb aləmində yaşayan arvadını səsləsin və muştuluq istəsin. Bu içkidən çox, pulun sərxoşluğu idi; öz aramızda qalsın, ac qalmaq qorxusu ona atalarından keçmişdi və indi bu qorxu ürəyi cibində döyünən elit bir ümidlə əvəzlənmişdi.  Bayaqdan beynində yallı gedənlərə əl çalan  karbohidrat molekulları qəfildən adi kağız parçasının bu sərxoşluğunu qısqanmağa başladı və içkinin, altında qəddar çaynaqlar gizlənmiş yumşaq pəncəsi şairin beynini dürtmələdi ki, pulun sərxoşluğundan ayılsın; soyuqqanlı olmaq lazımdır; burada onun taleyi həll olunur; pulu alıb cibinə qoysun və bundan sonra yazılarında"yuxarılar” kəlməsini işlətməyəcəyinə, hətta mümkün olsa unudacağına söz versin, lap "bu bərəkətə and olsun” deyib tozlu masadakı yeməli bir şeyə əl bassın. 

Şair içkinin dediyini etdi; pulu anadangəlmə yoxsulluğun mirası olan ac və utancaq baxışlarla Cırtulla-69-un əlindən alıb cibinə dürtdü, ardınca, sanki, zirzəmidən gələn boğuq bir səslə bundan sonra yazılarında "yuxarılar” kəlməsini işlətməyəcəyinə söz verdi, hətta "bu bərəkətə and olsun” deyib ora-bura boylanaraq and içməyə bərəkət axtarıb axırda boşqabdakı soyutma yumurtalardan birinə də əl basdı, üstəgəl, pulun əvəzində qonağına dilinin ucunda qıpqırmızı bir təşəkkür "uzatdı”. Ancaq əl basıb and içdiyi yumurta bu öhdəliyə bir müqəddəs kimi şərik olduğu üçün şairin yerinə qonaqdan hər ehtimal soruşdu ki, bu "yuxarılar” dediyiniz şeyin bir sərhədi varmı? Yəni yuxarılar dediyiniz ucalıq harda başlayıb, harda bitir? Deyin, işimizi bilək!

"Belə bir sərhəd yoxdur, heç vaxt da olmayıb, heç olmayacaq da. Olsa da yuxarılar onu bəlli etməzlər. Yuxarıların gücü də elə bundadır; naməlum hüdudsuzluqda...” – Yuxarıdan dikbaş yumurtaya verilən cavab qəti oldu.  

Bu vaxt aşağıdan, binanın dibindən Eyfel qülləsi kimi yuxarı qalxdıqca nazilib cırlaşan bir səs eşidildi: "Cırtulla müəllim, Qəza briqadasına yeni işçi götürdülər, hazırlaşın, sizi aşağı endiririk!” Cırtulla-69 dibdən gələn səsə boylandı və sağ əlinin baş barmağını bükdüyü o biri barmaqları üzərində şahə qaldırıb üzüaşağı "əla” işarəsi göstərdi və yenidən pəncərədən evin içinə, şairə tərəf çevrildi: "Gələn həftə bizim kişinin yubleyidir, həm də seçkilərdə namizədliyini verəcək, təşkilatçı da özüməm. Bizim kişinin kabinetindən baxanda sizin binanın fasadı Leninin alnı kimi par-par parıldayır, aşağıda razılaşdıq ki, buradan kişinin portretini və seçicilərə xitab edən müdrik fikirlərindən birini asaq, işçilərə etibar etmədim, dedim özümü qaldırın, hərf-hərf oxuyum ki, səhv olmasın. Əminəm ki, indi kabinetində dayanıb başımızın üstündəki portretinə baxır. O, şəkillərini özündən çox sevir. Məni bura qaldırandan sonra qəza xidmətinin rəisi aşağıda maaş davası edən kran sürücüsünün anasını söyüb, o da qayıdıb rəisin anasını yağlayıb, rəis də əsəbiləşib yerindəcə onu işdən çıxarıb. Di, get, acından öl! Bayaqdan aşağıda yeni işçi axtarırdılar ki, gəlib məni düşürsün. Şükür ki, şəhərdə papaq altda yatan işsizlərin sayı çoxdur, itə daş atırsan, işsiz-gücsüz adamlara dəyir, qoca arvada da desən, kran sürücüsünün yeri boşdu, o dəqiqə tumanını düyünləyib hazır olacaq. Nəsə, məni endirirlər deyəsən. Bu dünya belədir, şair, - Cırtulla 69 ah çəkdi – hörmət edib qaldırıblarsa, zəhmət çəkib endirəcəklər; boş vaxt tap, gəl redaksiyaya rahat danışaq, qonaqpərvərliyin üçün çox sağ ol, yatsam yuxuma da girməzdi ki, bir gün səninlə göyün yeddinci qatında mələklər kimi yeyib-içəcəyik. Mütləq gəl yanıma, mütləq! Evə dəmbədəm sabun almağı da yaddan çıxarma, elə zəmanədə yaşayırıq ki, ailənin güzaranı üçün sabun çörəkdən daha vacibdir, and olsun bu sabunun bərəkətinə! – türş tülkü təbəssümlü sifət cibindən çıxardığı möhür boyda yumru, balaca sabunu öpüb alnına qoydu. – Talismanımdı!”              

"Heç yaxşı olmadı, Cırtulla müəllim, başımız söhbətə qarışdı, sizi evə dəvət etmək fikrimdən çıxdı, - şair pəncərədən aşağı enən qonağının arxasınca boylanıb, az qala, çığıra-çığıra dedi, - eybi yox, başqa vaxt qonağımız olarsınız, amma gələn dəfə qapıdan gəlin, xahiş edirəm, qapıdan...” Şair ünsiyyət zamanı çox istifadə etdiyi üçün artıq sürtülüb mütiliyə oxşamağa başlayan yoxsullara xas utancaqlıqla havada yellənə-yellənə enən kefli qonağı ilə vidalaşdı. Aşağıda əlimyandıda işə götürülən yeni sürücü, deyəsən, xam eşşəyin biri idi; Cırtulla boyda adamı asılmış günahkar kimi havada  sağ-sola yelləyir, mexaniki yük səbətini heç cür tarazlaya bilmirdi. Cırtulla-69  göydən enən yük səbətinin sürahisindən bərk-bərk tutaraq "öpürəm” şifrəli dodaqlarını şairə doğru uzadıb dibə enir, endikcə balacalaşır, cılızlaşırdı. Yuxarıda div boyda görünən kişi artıq aşağıda Cırtdan boyda olmuşdu. Son sözləri də yuxarıya, şairin qulağına son nəfəs kimi güclə gəlib çatdı: "Müt...ləq ya...nı...ma gə..l, şa-ir..!”

Bir həftəydi içirdi şair. Cırtullanın göydəndüşmə, gözlənilməz təklifi ağırlıq qüvvəsi kimi onu özüylə aşağıya dartır, daha doğrusu, yaxasından sallaşıb vücudunu əymək, dizə gətirmək istəyirdi; "hər yazmadığın yazıya görə yazdığının ikiqatını alacaqsan!” "Görünür, hamıda belə başlayır – şair düşünürdü, - əvvəlcə yüngül bir ağırlıq hiss edirsən, sonra ağırlıq qüvvəsinə vərdiş edən orqanizm kimi ona öyrəşirsən, hətta yavaş-yavaş onun səni dibə çəkən, məhv etmək istəyən bir güc olduğunu unudursan və heç hiss etmirsən. Bu, olduqca fiziki bir prosesdir, heç bir mənəvi tərəfi yoxdur, küləyin önündə bitən ağac kimi yavaş-yavaş əyilirsən, vəssalam!” 

Hələ ki, Cırtullanın naqqal ağzı ilə güc ona yaltaqlanırdı. Sevdiyi kişinin yaxasından qırsaqqız olub sallaşan qadın kimi özünün şirnikləndirici nəvazişi ilə onun qılığına girməyə, istədiyini ondan qoparmağa çalışırdı. Əlbəttə, şair - içkini düşmən qanı kimi içən, kağızı qalxana, qələmi qılınca çevirmiş bu romantik qədim sərkərdə güc olmaq istəyənin özünün də əvvəlcə onu gücə çevirəcək birilərinə yaltaqlandığını, məqsədinə çatandan sonra isə bütün yaltaqlandıqlarını öz köləsinə çevirdiyini, buna görə də gücün öz yaddaşından qisas almaqdan başqa bir yolunun olmadığını dalğalı dənizdə  taxta çəllək kimi çalxalanan sərxoş başında götür-qoy edirdi. Hüqonun sözlərini xatırlayırdı: "Müqəddəsliyə gedən yol təhqirdən keçir”. Amma Hüqo müqəddəsə çevrilənin sonradan bu təhqirin qisasını öz qurbanlarından aldığını söyləmirdi, yəqin ki, gücə çevrildikdən sonra müqəddəs İsanın intiqamından başqa bir şey olmayan qanlı xristianlıq tarixinə kölgə salmaq istəmirdi. Şair qurban seçildiyinin fərqində idi, amma artıq gec olduğunu da bilirdi; çünki yazmadığı ilk yazıya görə pəncərədən uzadılan ilk yüzlüyü alıb cibinə dürtəndə artıq sənət tarixinin bu əbədi xəstəliyinə yoluxmuşdu; ehtiyac azadlığı yenmişdi və bu xəstəlik tarixində ona yoluxanlardan sağ qurtulan hələ anasından olmamışdı. O, məhv etmirdi, sadəcə, böcəyin içini sömürüb qabığını saxlayan səssiz hörümçək acgözlüyü ilə yoluxduğu sənət adamlarının mənliyini sorub onları heçkimləşdirirdi. Mənliyini itirib müqəvvaya çevrilən bu cür adamlar isə daxili boşluqlarını gizləməkdən ötrü özlərinin zahiri görkəmlərini mumiya kimi naxışlı əski-üskü, bahalı dəmir-dümürlə bəzəyirdilər və ölkə belə mumiyalarla dolu idi.      

Başının üstündə Əhməd bəy Ağaoğlunun eynəkli portretindən başqa heç kim yox idi; amma Cırtulla-69 pəncərədən çəkilib gedəndən sonra,elə bil, kimsə bütün günü yuxarıdan onu izləyir, hiss olunacaq bir kabus kimi arxa tərəfdə başının üstündə dayanıb bütün hərəkətlərinə göz qoyurdu. O, bir neçə dəfə yazı masasında oturmağa cəhd etdikdə hətta o kabusun nəfəsinin hənirini ənsəsində ovalamışdı da. O yuxarıdan, arxadan baxan şey nə bir sima idi, nə bir kölgə. Portret, yaxud bir göz də deyildi. Tavana da oxşamırdı, göy üzünə də. Həm canlı idi, həm cansız. Onun başının üzərində qımıldanmadan baxan, vəhşi hənirti kimi yaxınlığında tərpənən, gözlənilən təhlükə kimi səssiz, ruh kimi ziyansız zəhmə sahib bir boşluq vardı. Şairi evin içində qarabaqara izləyərək onu ilan səbri ilə pusan, anında udmaq üçün asta-asta özünə doğru çəkən, həyatının "qara dəliyinə” çevrilmişdi bu boşluq. Şair hiss edirdi ki, artıq yuxarıların nəzarəti altındadır və bu boşluq gec-tez onu əlli-ayaqlı udacaq, həm də bu yoxolma gizlin baş verəcək.

        

Ev şəraitində bir həftəlik "intensiv müalicə”nin heç bir faydası olmadı, onda vəd olunan hərəm xoşbəxtliyinin ilk siptomları görünməyə başladı. "Yuxarılar” kəlməsini yazmayacağı halda evdə otura-otura əlini ağdan qaraya vurmadan yazdıqlarından daha çox pul qazanacağı vədi şairdə sürtük və evdar meşşana çeviriləcəyi qorxusunu yaratdı; "yuxarılar” kəlməsi şifrə idi; o, yuxarıların şifrələrlə, rəmzlərlə danışdığını bilirdi, əslində, bu kəlmə ilə ondan yazmamaq tələb olunurdu. Şairin isə bütün arzuları, ümidləri yazmaqla bağlıydı; yazmaq yaşamaq səbəbiydi, həm də yeganə səbəbi. Yazmamaq susqun bir ölüm demək idi. Bu qorxu başqa qorxuları oyatdı, gözünün önündə kiçik səhnəciklər şəklində halüsinasiyalar sayrışdı. Bir dəfə özünü ruh kimi divanda uzanmış meyitinin başı üzərində görüb dəhşətə gəldi; içkidən və istidən şübhələnib sakitləşdi. Hökumətlə parazit kimi simbioz həyat yaşayan, qulluq və imtiyazın gizli nikahından əmələ gələn "müstəmləkə yazıçıları” haqqında yazdığı yazını xatırlayanda ona elə gəldi ki, qaynaşan Misir heroqliflərinin cəngəlliyinə dolaşıb; saysız-hesabsız anlaşılmaz heroqliflər ağzına, burnuna, qulaqlarına, gözlərinə dolub onu boğmağa çalışırdılar. Başqalarında nifrətə layiq gördüyünü indi ona sevginin qarşılığı kimi təklif edirdilər. Masasının üstündə özünün yaratdığı kağız-kuğuz xarabalığında bütün yazılarının yerini əzbər bildiyi üçün yaddaşı xırda bürokrat ciddiliyi ilə meşşanlaşma haqqındakı yazının olduğu qovluğu dərhal gözlərinin önünə qoydu; "Pandora qutusu” kimi ağzının açılacağı günü gözləyən bu qovluq gələcəyin kitabı olacaqdı. Şair həmin yazı qəzetdə çap olunduqdan sonra qopan qiyamətin - özü doğsa da südü quruduğundan imperiya ananın kolxoz keçilərinin südü ilə sürü halında böyütdüyü "müstəmləkə ziyalılarını” ideoloji təbliğatın gücü sayəsində öz fetişləri kimi sevən tifil xalqın etirazının, ağasını canından çox istəyən nökər qəzəbini beş-altı kütbeyin yeniyetmənin qoltuğuna boğazıyoluq xoruz verib yazının çap olunduğu redaksiyaya buraxdıraraq buradakıların "petux”, yəni rus dilinin həbsxana jarqonundan tərcümədə kişiliyi təcavüz yoluyla əlindən alınmış kişilər olduğunu məhbəs simvolizminin ən vulqar formasında ifadə edən, yuxarıların təşkil etdiyi oxucu üsyanının dejavusunu gözünün önündən dağıtmaq üçün ayağa qalxdı və pəncərəni açıb bayaqdan kəlləsini balaca şizofren xəstəsi kimi şüşəyə döyəcləyən hirsli arını azad səmaya buraxdı, sovuşsa da unudulmayan köhnə qorxu hissiylə başıbəlalı yazının bəzi paraqraflarında bu dəfə özünü, gələcəkdə yazmadığı üçün yağ içində böyrək kimi yaşayan meşşan özünü axtarmağa başladı; şair özündə bu yazını kiməsə, - hər halda arvadına deyil, – oxumaq və başqasının meşşan adamlar barədə nə düşündüyünü bilmək ehtiyacı hiss etdi. Telefon zəngi; dəstəkdəki səs küçə filosofunun idi; şairi yarım saatdan sonra həyətə çağırırdı; ya içkisi qurtarmışdı, ya da siqareti. 

Dövlət təhlükəsizlik orqanlarının əməkdaşları tərəfindən izlənildiyinə qəti əmin olan bu adamla onu iki il əvvəl bircə gilə siqaret tanış etmişdi; səfil siqareti alıb uzaqlaşmaq əvəzinə damağına qoyub alışqan istəmişdi və başqasının alışqanı ilə başqasının siqaretini öz damağında alışdırarkən, həm də indi hərdən zəhlətökən olan bu dostluğun fitilini alovlandırmışdı. Şəhərin bu səmtindəki bütün tüstülü kafelərin, darıxan dükanların, şən bərbərxanaların sahibləri, müştəriləri bu küçə filosofunun azarkeşləri idilər və ölməməsi üçün öz qarınlarından, əyinlərindən artıq qalanları ondan əsirgəmirdilər. Taksi dayanacaqlarında başlarını qatıb yuxulamağa qoymasın deyə sürücülər ona növbəylə içki alırdı, avtovus şoferləri marşrut boyunca darıxmamaq üçün onu qulaq yoldaşı kimi özləri ilə şəhərin bu başından o başına aparıb-gətirirdilər. O, yemək yeyən kafe müştəri ilə dolurdu, girdiyi dükanın qabağında bir anda qələbəlik yaranırdı, təkcə bərbərxanalar ondan nəsibini almaqda çətinlik çəkirdilər, ona görə ki, küçə filosofu adına layiq bir pintilik mücəssiməsiydi, buna baxmayaraq, əsl seçilmiş kimi fanatlarından ibarət öz kütləsini yarada bilmişdi. Ancaq o, bütün bunları öz aləmində arxasınca gələn xəfiyyələri azdırmaq üçün edirdi; ayağına ayaqqabı əvəzinə üst-üstə xeyli ərzaq torbası keçirmişdi ki, izinə düşə bilməsinlər, özünü tanınmaz hala salmaqdan ötrü ona verilən geyilmiş, amma təmiz paltarlardansa zibillikdən cır-cındır yığıb əyninə keçirirdi, aylarla saç-saqqalını qırxdırmır, hətta həftələrlə çimmirdi, ta cüvəllağı avtomobil yuyucuları boş vaxtlarında onu əynindəki cır-cındır qarışıq  əllərindəki sufışqıranla avtomobilsayağı uzaqdan yuyub günün altında qurudanacan. Onun həyatı haqqında danışılan şəhər əfsanəsi bundan ibarət idi ki, içki düşkünlərinin "Bizim Sokrat” dedikləri bu adam imperiya illərində tanrıya deyil, hökumətə inanıb universitetlərin birində ateizmdən mühazirə oxuduğu üçün tanrı onun ağlını əlindən almışdı. Amma tanrı mərhəmətli idi; hərdənbir keçmiş müəllimin öz ağlı ilə görüşməsinə icazə verirdi. Ağlı özünə qayıdanda o, həqiqətən bir filosof kimi danışır, hətta bir filosof kimi susurdu. Ancaq bu icazəli filosofluq uzun çəkmirdi, o, müdrik-müdrik danışdığı, yaxud susduğu yerdə qəfildən atılır və onu izləyənlərdən qaçmağa, gizlənməyə çalışırdı.  Yaşadığı, daha doğrusu, gizləndiyi səmtdə hamı onun bu dahi və dəli davranışlarına öyrəşmişdi. Neçə-neçə məhlənin dəliyə və dahiyə olan mənəvi ehtiyacını təkbaşına ödəyirdi. İnsanlar onun dəli halını daha çox sevirdilər, çünki qədim zamanlardan "tamaşa və çörək” aşiqi olan xalqın dahidən çox, dəliyə ehtiyacı vardı. Hətta onun təhlükəsizlik orqanlarının əməkdaşlarından deyil, öz ağlından qaçdığını, gizləndiyini də düşünmək olardı. Deyəsən, tanrı onu həm də bir vaxtlar tanrını inkar edən ağlı ilə cəzalandırırdı. Və bu cəza ömürlük idi.    

Yarım saatdan sonra ruh üfürülmüş zibil topası gizləndiyi kolun arxasından şairə əl edib yanına çağırırdı; isti külək onun üst-başından sallanan çırıq-yırtıq saçaqları inadla yellədir, bu zibil topasını sovurub bütün şəhərə yaymaq istəyirdi. İşkinin və istinin başgicəllənməsini üfunətin ürəkbulanması qarşıladı. Qıcqırmış küçə filosofu həmişəki kimi ora-bura boylana-boylana astadan və bezikmiş bir səslə dedi: "Özümü tutdurmaq istəyirəm, şair!” "Niyə? Nə olub?” – Şair qayğıkeşliklə soruşdu. "Daha gizlənməyə yer qalmayıb, hər yerdə gizlənmişəm deyə hər yeri tanıyırlar. İndi də sağ tərəfdəki qaracın qapısından bizi güdürlər, elə bilirlər xəbərim yoxdur”. "Sənin axı ortada nə suçun var ki, tutsunlar?” – şair yenə həmişəki sualını təkarladı. "Həm də elə suçumun nə olduğunu bilmək istəyirəm, yəqin ki, məhkəmədə deyəcəklər. Günahsız insanı bu qədər izləyərlərmi, səncə?” "Gəl gedək bu günlük bizdə gizlən, sabah bir şey fikirləşərik?” – Küləyin sovurduğu bu zibil topasını evə dəvət etməyə cəsarəti çatacaq qədər içmişdi şair bu günlər ərzində. 

Küçə filosofu dəvətdən çox, birgünlük gizlənməyə yer tapdığı üçün sevindi, amma ehtiyatı da əldən vermədi, təklif etdi ki, şairin gəldiyi yolla getməsinlər, evə binanın başına hərlənərək qalxsınlar. Belə etsələr qaracda gizlənən təhlükəsizlik orqanının işçiləri onları başqa yerdə axtaracaqlar. Şair qonşuların qəzəbli baxışlarını nəzərə alıb filosofun üst-başından bir neçə saçağı, sallanan yırtığı dartıb qopardı, qonağının pir ağacına bənzəyən əyin-başına yüngülvari əl gəzdirəsi oldu.

Evə girdikdə qonağın üst-üstə keçirdiyi ərzaq torbalarından ibarət nəhəng ayaqqabılarını soyunmaq müşkülə çevrildi; bu ayaqqabılarla nə etməli sualını kandarda götür-qoy edirdilər ki, şairin qeyb aləmindəki arvadının səsi eşidildi: "Hamı getdi quş gətirdi, Şahqulu bayquş gətirdi, başım çatladı qoxudan, nə istəyir ver, rədd elə onu evdən!” "Tək deyilsən?” – filosof ora-bura boylanıb soruşdu. "Arvadımın səsidir, fikir vermə, səsi var, özü yoxdur... – şair ona otağının qapısını göstərib üzünü evin boşluğuna tutaraq: - o xahiş edir ki, ona oxumağa kitablar verim”, - dedi. "Həm də ailəlisən! Mən ailəyə nifrət edirəm, hələ başqasının ailəsinə dözmək, yox mənlik deyil, ən yaxşısı gedim özümü tutdurum”. – zibil topası geri dartınıb qolunu şairin əlindən qoparmağa çalışdı. "Gəl, bir az içək, həm də sənə bir yazımı oxuyum, ayaqqabılı keç, eybi yoxdur”. – Şair israr etdi. "Ancaq içkinin xatirinə!” – zibil topasının kirli saç-saqqalı təhqiredici bir həyasızlıqla irişdi.     

  

Otağa keçən kimi küçə filosofu pərdəni azca aralayıb, az qala, instinktə çevrilmiş bir ehtiyatkarlıqla pəncərədən həyətə boylandı, şübhəli kimsənin aşağıda vurnuxduğunu görməyincə masaya qayıdıb "ya allah!” deyərək şairin onun üçün süzdüyü içkini birnəfəsə başına çəkdi, dilini çıxarıb qədəhdə islanan kirli bığını yaladı. Əlini mədəsinin üstünə qoyub küçə həyatının göynəyən yarasını sığalladı; içki canına yayıldıqca içindəki dəli mürgüləməyə, başladı, onu dahi əvəzlədi; deyəsən, süfrə arxasında adının çağırıldığını eşidən tanrı onun ağlını yenə müvəqqəti olaraq özünə bağışladı. Şahqulunun bayquşu gözlərini bir nöqtəyə zilləyib bir xeyli susdu, handan-hana, sanki, hamıdan gizlədiyi içindəki başqa adamın yorğun səsiylə: "Nə oxuyacasan, şeir, yoxsa hekayə? Mən bədii əsərə sözlərlə həll olunan uzun bir tənlik kimi baxırdım cavanlığımda, cavaba uzanan məchul bir yolçuluq kimi.Ya sən o məchulu tapırsan, ya o, səni məchula çevirir. Mən məchula çevrildim, itkin düşdüm. – Dahi zibil topası əlindəki boş qədəhi oynada-oynada aqibəti ilə özü arasında heç bir fərqin qalmadığını göstərən bədbinliklə dedi. – Bizim nəsil iyrənc bir dövrə urcah oldu, ölkəni vəba kimi bürüyən kütləvi meşşanlıq bütün mənəvi, insani dəyərləri, bu dəyərlərə tapınanları təhqir etdi, təhqir olunmuşlar da çıxış yolunun olmadığını görüncə özləri-özlərini təhqir etməyə, öz acizliklərinin qisasını özlərindən almağa başladılar. Mən cavabsız qalan təhqirin insanı, xalqı, cəmiyyəti necə mənəviyyatsız, miskin bir varlığa, kütləyə çevirdiyinin canlı şahidiyəm. Özüm də bu meşşan xaos qarşısında gücsüz olduğunu görüb özü-özünü alçaldan o təhqirolunmuşlardan biriyəm. Gücüm özümə və yazdıqlarımda  vurnuxan aciz insanlara çatırdı. Ancaq bu, gedilmiş yol idi, Dostoyevskinin bütün yaradıcılığı avtoritarizmin təhqir etdiyi rusların taleyidir. Buna görə də yazdıqlarımı yandırdım, yazmadıqlarımın qisasını isə özümdən almağa başladım. Mətn şöhrətpərəstdir, o, həmişə yazılmaq, oxunmaq, alqışlanmaq istəyir. Buna görə də hər şeyi öz varlığında gizlənmiş mistik narsizmə qurban verməyə hazırdır. Mən mətnin bu fitnəsinə uymadım”.  Küçə filosofu heç bir nəzakət qaydası gözləmədən növbəti qədəhini özü doldurdu. "Təsadüfə bax, mən də meşşanlıq haqqında yazdığım yazını oxuyacaqdım...”, – şair təəccübünü gizlətmədi, amma içindəki dəlinin mürgüləməsinni fürsət bilən dahi zibil topası sirlər xəzinəsinin ağzını açmışdı artıq: "Haydegger deyir ki, özbaşınalıq azadlığın gecə tərəfidir, razı deyiləm. Mənə görə, özbaşınalıq azadlığın vəhşi əcdadıdır. Onu mədəniyyətdən məhrum etsək yenidən qayıdıb özbaşınalığa çevriləcək. – Qorxunc qonaq içkinin meyxoşluq həzzi ilə kirli saqqalını dartışdırıb əylənərək davam etdi. – Bu barədə illər əvvəl universitetdə oxuduğum mühazirələr hələ də yadımdadır; mən elə indi də küçələrdə mühazirə oxuyuram, amma daha mühazirə kimi yox, nəğmə kimi, taleyimin nəğmələri kimi...” 

"Bəlkə, yemək qızdırım sənə, soyuducu da olmalıdır? Meşşanlıq haqqında tələbələrə nələr söyləyirdiniz, əgər yadınızdadırsa?” – Şair qonağının qədəhini ağlını özünə qaytaran sehrli iksirlə doldura-doldura dedi. "Meşşanlığın mənşəyindən danışırdım onlara. Azadlıq anlayışının əkinçilik mədəniyyəti ilə bağlı olduğunu deyirdim. Əkinçilikdən əvvəlki ovçu və yığıcı insanların azadlıq deyilən bir qayğısı yox idi, dünyanın hər yeri onlarındı. Adına "azadlıq” deyə biləcəkləri bir məfhum yox idi həyatlarında. Azadlıq məhkumların uydurmasıdır. Vətən, xalq, azadlıq kimi söhbətləri əkinçilikdən sonra yarandığını deyirdim onlara. İnsanlıq mağaradan çıxıb vətənə sığındı və bu, öz bərabərində gətirdiyi konkretləşmiş azadlıq anlayışına tarixi məna yüklədi. İlk dəfə əkinçilik dövründə insanlar heyvanları əhliləşdirdilər və onlarla yaxın ünsiyyətdə olmağa başladılar. Heyvanlara artıq müqəddəs totemləri və ətini yedikləri xilaskar kimi deyil, həm də bir ailə üzvü kimi baxdılar. Heyvanlar üzərində müşahidələr xalqların folklorunda da öz əksini tapdı. Heyvanlar insanlar üçün özlərini müqayisə edə biləcəkləri ən yaxın varlıqlar halına gəldi və ilk qədim şairlər həsrətlərini "zəncirdəki it kimi darıxmaq”, yalqızlıqlarını "qoca at kimi ayaq üstə ölmək”, sevgilərini "azad quş kimi uçmaq” və s. şəkildə heyvani metaforlar üzərindən çatırdılar. Azadlığın çətinlikləri ilə tabe olmağın rahatlıqları arasındakı fərqi də insanlar ilk dəfə acqarına qarlı, sazaqlı dağlarda ulayan əcdadı canavardan fərqli olaraq, adam balası kimi ertədən bir kasa bozbaşını yeyib, isti yuvasında, saman döşəyində yatan, xalaxətri sağa-sola bir-iki ağız hürən əhliləşdirdikləri itdə müşahidə etdilər. Azadlığın qurban verilməsi müqabilində əldə olunan rahatlıq bu şəkildə hiss olunmadan əhliləşdirilmiş heyvanlardan insanlara ötürüldü və beləliklə, əkinçilikdən, oturaq həyatdan sonra meşşanlığın bünövrəsi qoyuldu. Meşşan heyvanın əhliləşdirdiyi insandır. Azadlığını rahatlığına qurban vermiş "homo sapiens”dir”. Meşşanın əcdadı ilk Toplandır. Bu dediklərimi də yazına əlavə edə bilərsən, əvəzində mənə pul ver, arvadın gəlib mitilimi çölə atmamış çıxım gedim, mən uzun illərdir tək içməyə öyrəşmişəm. Başqası ilə içəndə çox çərənləyirəm”. Zibil topası sözünü bitirib ayağa qalxdı, son qədəhini də ayaq üstə içdi. Bu, o demək idi ki, şairin yazısını dinləmək həvəsində deyildi. Küçələr onun yolunu gözləyirdi.  

Şair qonağına təkcə pul vermədi, evdəki yeməli ayın-oyundan da bir torba hazırlayıb onu qapıdan yola saldı və yenə də öz yazısı ilə baş-başa qaldı. 

İki il əvvəl yazdığı cümlələri küçə filosofunun əzbərdən söylədiyi mühazirəsindəki fikirlərlə tutuşdurub öz boşluqlarını görmək üçün yazını ucadan oxumağa başladı; həm də üzünü divardakı Əhməd bəy Ağaoğlunun portretinə tutaraq, həm də öz taleyinin nəğməsi kimi... 

"Dil mənanı fona çevirməməlidir, onu günəş şüalarını bir nöqtəyə toplayan lupa kimi sərrastlaşdırmalıdır, amma bu yazıda məna fona yayılıb, hətta itkin düşüb, bu da üslubsuzluğa yol açıb. - Yazı bitər-bitməz Əhməd bəy dedi. – Bilirəm, şair,  müstəmləkə Azərbaycanından miras qalan, yol göstərməkdən başqa bir işə yaramayan "Ölülər kitabı” kimi tabulaşdırılmış bir lüğətə məhkum edilən ədəbi dildə üslub yaratmaq çətin məsələdir, imperiyanın ruslaşdırma siyasətinə canla-başla nökərlənən dilçi çinovniklərimiz də dilimizi məlum sərhədlər daxilinə məhkum etməklə mexaniki ünsiyyəti tənzimləyən düzxətli bir dil yaradıblar, bu məhdud dil də bizi modern vəhşilərə çevirib. Biz xarici dil öyrənməyə uzun illər, sadəcə, mədəniləşmə vasitəsi kimi baxmışıq”. - Ağaoğlu barmağı ilə eynəyini qaşlarının düyünündə rahatlayıb siqaret yandırdı və tüstünü portretin çərçivəsindən çölə üfürüb davam etdi: "Bəli, ruslar, bu meşə xalqı dilimizin etimologiyasını zədələdilər, bizə anlayışlarla deyil, sözlərlə düşünməyə icazə verdilər. Anlayışlarla düşünmək istəyən rus dilini öyrənməli idi. Müqavimət ruhumuz ölsün deyə dilimizin köpək dişlərini çıxardılar. Ona görə də dilimiz əlinə düşən mövzunu qoca kimi ya əng dişləri ilə əzib diri-diri udur, ya da qabaq dişləri ilə çeynə-tüpür edib həzmə göndərir. Sənin bu yazında olduğu kimi. Azərbaycan yazıçısının üslubu özünün deyil, oxucunun beynində yaranır; oxucunun xəlvətində, gizlinində daldalanır dilimizin azadlığı. Bu dilin köpək dişləri yenidən çıxmalıdır, şair, – Qocaman portret səsini ucaltdı. -  Üslubu yaradan dilin köpək dişləridir, yəni ifadələrin sərrastlığı, anlayışların qətiliyi və aydınlığı. Bunlar olmadıqda dil istənilən təzyiqə uyğunlaşan həlməşik bir horraya çevrilir. Bu belə qaldıqca əsərlərimizin üslubu çorəyi adi suda isladıb damağı ilə çeynəyən qocanın miskin acizliyini xatırladacaq. Üslubu yaradan sözlərlə deyil, anlayışlarla düşünə bilmək bacarığıdır. Müstəmləkəçilik bizi anlayışlarla deyil, sözlərlə düşünməyə, şeir yazmasaq da şair olmağa məcbur etdiyindən ədəbiyyatımız bu klassik vərdişini yadırğayıb. Üslub - etimoloji azadlıq məsələsidir, mənalarla oyundur. Füzulini altı yüz il yaşadan nədir, səncə? Dilimi? Xeyr, Füzulinin dövründə hamı o dildə yazırdı. Qəzəldəki ustalığımı? Xeyr, qəzəldə ustalıq şairdən çox qəlib hadisəsidir. Qəzəl ustası sözü qəlibin içinə mükəmməl yerləşdirə bilən deyl, qəlibin sözün üzərində mükəmməl kipliyini təmin edəndir. Qəzəl ustaları sözün yox, qəlibin təəssübünü çəkirlər həmişə. Bəs Füzulini bu qədər uzunömürlü edən nədir? - Şair ağzını sözlə doldurdu, ancaq danışmağa adam tapdığına sevinən Əhməd bəyin portreti özü öz sualına cavab verdi , - "Bu üzünömürlülüyün səbəbi Füzulinin  müasirlərindən fərqli olaraq, sözlərlə deyil, anlayışlarla düşünə bilmək bacarığı, mənalarla oynamaq ustalığıdır. Bu ustalıq dilimizə geri qaytarılmalıdır...”

Səsinin tonundan arvadının bir əlində badımcan, o biri əlində bıçaq tutduğunu fitri bir həssaslıqla hiss edən şairin divardakı portretlə baş-başa qalan intellektual yalqızlığı qəfildən onun qeybdən püskürən fəryadı ilə alt-üst oldu: "Ört o pəncərəni, şəhərin toz-torpağını doldurma otağa, nəfəs almaq olmur evdə, yaş əski əlimə yapışıb artıq!” Əhməd bəy  dərhal siqaretini çərçivənin küncünə basıb söndürdü, sol əlinin işarə barmağını dodaqlarının üstünə qoyub astadan dedi: "Ssss... Qadınlar milçəkdən fil düzəltməyi amansız bir ustalıqla bacarırlar. Onlardakı pafos Şekspirdə olsaydı, Dezdamonanı gündə beş dəfə boğdurardı Otelloya. Qalx, lal-dinməz pəncərəni ört”, - pıçıldadı və sanki, onların ailə məsələlərinə qarışmaq fikri yoxmuş kimi əllərini dizlərinin üstündə çarpazlayıb oturduğu yerdə həmişəki cansızlığına daldı. 

Portretin bu sözlərindən sonra şairin ağlına batdı ki, Cırtulla-69-un təklifini bir də özünü arvadının yerinə qoyaraq götür-qoy etsin. 

Arvadının yerində olub onun kimi düşünmək iki gün vaxtını aldı, çünki beynində obrazına girdiyi arvadının düşüncələrini heç cür bir mövzuya cəmləyə bilmirdi; arvadı onda eyni anda yüzlərlə lazımsız şey haqqında düşünür, hər dəfə beynində vacib olan mövzunu yerini unutduğu sırğaları kimi saatlarla axtarmalı olurdu, sanki, tüklü heyva hörümçək toruna dolaşırdı, üstəgəl, arvadının obrazı şairin yenidən özü olmasına da imkan vermirdi; elə hey eyni sözləri təkrarlayırdı: "Şanssız insan yoxdur, şansına kor olan insan var. Cırtulla sənin şansıdır, həm də bax gör, harada qabağına çıxdı, göyün yeddinci qatında, adam havada dayanmışdı, hər an yıxılıb ölə bilərdi, bir şans öz sahibini xoşbəxt etmək üçün daha hansı riski gözə almalıdır. Yazmamaq yazmaqdan daha asan deyilmi, üstəlik, buna görə sənə yaxşı pul təklif edirlərsə, hər gün daha çox yazma! Ümumiyyətlə, yazmaq məsələsini unut, get Cırtulla müəllimin qəbuluna, soruş gör, sözləri, hərfləri tamamilə yaddan çıxarsan, nə qədər maaş verə bilərlər sənə? Qonorardansa maaş yaxşıdır. Əminəm ki, yuxarılar yazmağı tərgitdiyini bilsələr sənə vəzifə də təklif edəcəklər. Hər gün üç qəzetə yazırsan, üç yazın bir kilo ət eləmir, amma bircə gün yazmadığını etiraf etdin, soyuducu toxluğundan bir həftə mətbəxdə qol götürüb oynadı. Bir qəzetin yazısını qurban verdin, mən heç, gör Cəbiş müəllimin gözündə necə ucaldın, bayaq həyətdə qonşulara deyir ki, ilk dəfədir ki, şairin adı nisyə dəftərində yoxdur. Gör üç qəzetə, beş qəzetə, on qəzetə yazmasan necə hörmət qazanarsan, həm yuxarıların, həm aşağıların yanında!”

Arvadı başdan eləməyin ən yaxşı yolu ondan daha çox əngə verən birini tapmaqdır. Allah Farnsvorzun ölüsünə də, dirisinə də rəhmət eləsin, televizoru elə bundan ötrü icad etmədimi? – şair özü, yaxud Əhməd bəyin portreti ilə evdəki söz-söhbətləri müzakirə edəndə ancaq yumor hissinə üstünlük verirdi, çünki evdə hər tərəfdən təkcə dörd divarla deyil, həm də uğursuz evliliyin neqativ enerjisi ilə mühasirəyə alınmışdı və bu mühasirədən sağ çıxmayacağından ovcunun içi kimi əmin idi. Faciəsinin əbədiliyi onda yumor hissini mənəvi immunitetə çevirmişdi. Sirk təlxəyi kimi üzünə çəkdiyi gülüş maskası göz yaşlarını görünməz edirdi. Ayağa qalxıb Farnsvorzun "sehrli qutusunu” cərəyana qoşdu və səsini qaldırdı ki, qeyb aləmindəki arvadının başı serial cinayətkarlığına qarışsın; bilirdi ki, arvadı bir-birini dedi-qodu uğrunda öldürən, diri-diri yandıran, doğrayıb meşədə basdıran adamların heyranıdır. Bu balaca ekran evdə açarı arvadının əlində olan işgəncə hücrəsi idi; hər gün bu hücrədə neçə-neçə baş kəsilirdi, neçə-neçə insan güllələnirdi, neçə-neçə bədbəxt intihara məcbur edilirdi. Həftədə, ən azı, bir dəfə soyqırım olmayanda, arvadı həyatın mənasızlığından gileylənməyə başlayırdı. Xoşbəxt olmaq hərisliyi onu başqalarının ölümünün azarkeşinə çevirmişdi;  televizorda hər öldürülən insan onun ömrünü uzadırdı, çünki hər dəfə ölən başqaları idi. 

Şair televizorun səsini qaldırıb telefonunda qurdalanmağa başladı. Uzun illərdən sonra səsi Nobel kürsüsündən deyil, Xırdalanda kənd qəbirstanlığı ilə üzbəüz yamacda yerləşən vərəm düşərgəsindən gələn qocaman alim yenə hər gün eyni ciyər kababı ilə eyni "Xan” arağını içdiyi kafedən canlı yayım açmışdı. Bu dəfə içkidən qanına hopan ruhani bir yorğunluqla izləyicilərinə şeir oxuyurdu:

 

Əgər məni öz bəxtimlə, taleyimlə qoysaydılar baş-başa,

Ehtiyacım olmaz idi nə yola, nə yoldaşa.

Heç gördünmü bərk olmaqçün kömək olsun daş-daşa

İnsan yazıq! O, məcburdu dostdan, yardan anlasın.

Dostlar hardan başa düşsün, qadın hardan anlasın?

"İnsan fundamental nökərdi – alim qəfildən şerini yarımçıq kəsdi, sifətindəki yorğunluğa bir az da məyusluq əlavə edib dedi – səhər yuxudan qalxırsan, şalvar üstünə qışqırır, dur, qırışımı ütülə, saqqal bağırır, qırx məni, qalstuk göstəriş verir, tax məni boynuna, ayaqqabı hokm edir, haydı, əyil və məni sil. Sonra mədə aşağıdan dürtmələyir, çay nə oldu, a xarabanın oğlu?! Hələ səhər-səhər sarı sidiyin fit verə-verə səni tualetdə başının üstündə mil durmağı əmr etməsini demirəm. Nəcisin nazını yer-göy götürməz. Gözlə ha gözlə, öskür ha öskür, elə bil, yüz ilin qadınıdır, içəridə bəzənir. A kişi, sən nəcissən, gəl çıx görək, işimiz-gücümüz var. O yalnız qadındır ki, özünü qadına oxşatmaq üçün saatlarla ora-burasına əl gəzdirir. Sən özünü öldürsən də poxsan ki, pox! Nə forsun-fosun yerə-göyə sığmır? Axırda da gəlhagəl quşəppəyi yarpağı boyda bir şey... Heç bir canlı öz nəcisinə bu qədər ömür xərcləmir. İnsan sıçmağa xərclədiyi gücü mexaniki enerjiyə çevirə bilsəydi, atı, eşşəyi əhliləşdirməyə ehtiyacı olmazdı”. 

Danışığındakı vulqarizmdən hiss olunur ki, alimin əsəbləri artıq ağlın nəzarətindən çıxıb, üstəlik, içkilidir. Bunları ədəbli, yəni əslində, əli-qolu bağlanmış, əxlaqın əsir aldığı dustaq bir dillə danışmaq yerinə, daxilindəki azad və ictimai məsuliyyətdən imtina etmiş dillə danışır: "İzləyicilərimdən biri yazır ki,  pul sizin üçün nədir? Bunu içim deyəcəyəm – alim masanın üstündəki qədəhi başına çəkir və üz-gözünü turşudub davam edir. - Pul təbiətin özü kimidir, boşluğu doldurur. Heç varlı müdrik gördünüzmü? Mən görmədim, çünki müdrik öz boşluğunu həyat təcrübələrindən çıxardığı nəticələrlə doldurur, müdrikdə pula yer qalmır. Həqiqi bir milyoner də, büdcə oğrularını nəzərdə tutmuram, özündəki boşluğu pulla doldurur, onun həyatdan qazandığı kamillik deyil, sərvətdir. Milyonerdə də müdrikliyə yer qalmır. O başqa məsələ ki, pul insanın zəhmətinin yox, azadlığının əvəzidir, onu qazanmaq istəyən azadlığını itirməlidir. Kamillik və zənginlik insanın azadlığa münasibətinin nəticəsidir; müdriki kamilləşdirən azadlıq eşqidir, milyoneri zənginləşdirən rahatlıq eşqi . Böyük mənada isə pul allahın və müharibənin başqa adıdır. Pul əsarətin dili, hakimiyyətin nitqidir, kölədə susan, ağada danışandır. mən pulun kimdəsə düşündüyünü heç vaxt görmədim...” 

Alim daha sonra virtual dinləyicilərinin növbəti suallarına keçir. Vərəm düşərgəsindən miras qalan xaraba sifətini cüzamlı peyğəmbər Əl-Muğanna kimi bacara bildiyi qədər gizləməyə çalışaraq gah eşqdən, gah ateizmdən, gah Stalindən danışır, nəhayət, gözlədiyi qonağının gəldiyini bildirib izləyicilərinə onu tək qoymadıqları üçün təşəkkür edir və yayımı bağlayır. 

Şair maraqlı bir həmsöhbətini itirdiyindən dilxor olub telefonu divanın üstünə tulladı və daha nə etmək lazım olduğunu düşünə-düşünə otaqda var-gəl edib axırda illərdir özünü evin ərköyün üzvü kimi aparan televizorla üzbəüz dayandı. Ekranda qədim Şərq saraylarının ibnəlik adətini məmur əyləncəsi kimi yenidən diriltmiş varlı və gey bir müğənni sənətin çətinliklərindən danışırdı. Birdən-birə nə oldusa götünü arı sancmış uzunqulaq kimi cinləndi, sosial şəbəkələrədə onu "yaltaq”, "sürtük” adlandıran xalqa hikkə püskürdü, sürreal gerçəklik bir anda Salvador Dalinin tablolarındakından da eybəcər bir halda əriyib ekrandan evə tökülməyə başladı. Televizor qəhbə və oğraş xislətlərinin qarışığından əmələ gələn bu milyoner müğənninin məmur zövqü ilə pudralanmış bərq vuran sifəti ilə üzünü arxasınca danışan xalqa tutub, siz kimsiniz axı, dedi, səfil yığınısınız, acından günorta duran vələmyesirlərsiniz, dedi, öz evinizdəki süfrəyə də baxın, gəlin mənim evimdəki süfrəyə də baxın, dedi, görək, insan kimi yaşayan kimdir, dedi, ildə bir köynək dəyişirsiniz, dedi, mən ancaq geyimlərimi yığmaq üçün şəhərdə üç ev almışam, dedi, arvadınızdan, uşağınızdan utanın dedi, gedin pul qazanın, dedi, bütün günü onun-bunun cibinin qeybətini qırırsınız, dedi, ölün, əriyin dedi, boyunuzu yerə soxum dedi və televizordan lombası ilə çölə, şairin üzünə tüpürdü. 

Çimərlikdə kəsilmiş qarpız qoxusu verən isti tüpürcək şairin iki qaşının arasına yapışıb, burnunun sağ yamacı ilə yanağına doğru axmağa başladı. Bu mənzərə iyrənc olsa da, gerçək idi; şair televizorun tüpürcəyini təmizləmək üçün əlini masanın üstündəki çirkli salfetə uzatdı, eyni zamanda indicə baş verənləri unutmaq, ya da dərk etmək üçün tüpürcəyin üstündən bir çappa isti araq içdi. Bu yuxu idimi, reallıq idimi? Olmaya qaragünlü qaraciyəri bədənində artan bilirubini çatdırıb təmizləyə bilmədiyi üçün həmişəki kimi qanını zəhərləmiş, zəhərli qan isə beynini zədələyib onu yenidən halüssinasiyalar görməyəmi vadar etmişdi? "Əgər televizor da üzümə tüpürürsə, demək, içkini azaltmaq lazımdır!” "Tərgitmək demədim, azaltmaq dedim!” – tez əlavə edib özünü sakitləşdirdi. Demək, televizor da artıq onun kasıb yaxasını tanımışdı; yazmamasını, pul qazanmasını arvadından da aqressiv bir hikkə ilə təkid edirdi. Necə dedi o mavi ekran? Hə, arvadınızdan, uşağınızdan utanın dedi, gedin pul qazanın, dedi! Sonra da üzümə tüpürdü... Televizor da arvad deyəni deyir. Amma mənim uşağım yoxdu ki... Birdən olsa?! Bu ani fikirdən bütün bədənini soyuq tər basdı; "birdən olsa?!” Ölmədiyindən əmin olmaq üçün durub otaqda yenidən var-gəl etdi. "Doğrudan da, birdən uşaq doğulsa necə olacaq?” Ürəyindəki dəmirçi işə başladı, çəkicin səsini yenə gicgahlarında eşitdi. Bunun içində çalınan əcəl zəngi olmadığından əmin olmaq üçün yenə güzgüyə baxdı; sifətində hələ bir çappanın da yerinin olduğunu görüb sevindi və qayıdıb daha bir qədəh içdi. "Bu qorxulardan xilas olmaq lazımdır. Bütün pis şeylər bu gün baş verənlərdir, bütün yaxşı şeylər sabah olacaq. Ya ümid!” – İçəridə yol gedən arağın səsi gəldi. – "Amma arvad xeylağına etibar yoxdu, birdə gördün doğdu, doğsa, ikimiz də batdıq!” 

Şair arvadını düşündü; içki onu arxadan itələyib kəlləmayalaq keçmiş xatirələrin boşluğuna, indi yaddaşında ömrünün uçrumu kimi qaralan dibsizliyə yuvarlatdı; bir vaxtlar şairin pinti və azad həyatının onu heç yerdə olmadığı kimi sakitləşdirdiyini deyən, həyatın hər gün təkrarlanan adiləşmiş qayğılarından, cılız eqoların yaşamaq eşqinin şorgözlüyündən, kütləvi və bayağı mövzulardan, ailə, iş, allah haqqında mübahisələrdən qurtulmaq üçün bütün ömrünü şairin kasıb, kirli, amma macərala dolu həyatının dibində keçirmək istədiyini gizlətməyən, onu, sadəcə, yanında istədiyi qədər çılpaq gəzdiyi, kişi kimi söyüş söyə bildiyi üçün ömrünün sonuna qədər sevəcəyindən əmin edən, zahiri gözəlliyindən xəbərsiz, daxili gözəlliyini isə qocalığına saxlayan o şən və tərbiyəsiz qız çoxdan qeybə çəkilib, yerində bir yığın deyingən arvad pal-paltarı saxlamışdı və iki ayağı, iki qolu, başı, döşü, ağzı, burnu olan bu pal-paltar topası indi evdə on səkkizinci əsr Parisinin "baldırıaçıq qadınları” kimi ancaq sosial tələblərlə yaşayırdı. 

  

İndi ancaq əski-üsküdən ibarət olan və evin mövhumatında yaşayan bu qadının bir vaxtlar ona dediyi sözləri xatırladı: "Sənin evində sözlər də azad, sirli və intimdir. Sənin yanında hər şey köhnə və ibtidaidir, sənin yatağında insan qocalmır, köhnəlir və bu köhnəlik zövqlü bir yaşanmışlıq hissi yaradır, - gələcəyin arvadı deyirdi. – yaşanmışlıq hissi qədər bir qadını sakitləşdirən başqa bir hiss, duyğu yoxdur”. Hətta şairin düyməli çit köynəyini əyninə keçirib çılpaq budlarını göstərə-göstərə evdəki tör-töküntünü yığışdıranda ondan soruşurdu ki, o, bu səmimi köhnəliyi, azad ibtidailiyi necə qoruyub saxlaya bilib? Necə edib ki, onun azadlığına, hisslərinə başqa bir insan əli dəyməyib? "Bu komada necə də darıxmaq mümkün deyil. Darıxmağın özü üçün darıxıram sənin yanında...” 

Ancaq o zahiri gözəlliyindən xəbərsiz, daxili gözəlliyini isə qocalığına saxlamış şən və tərbiyəsiz qız şairin tənhalıq, həsrət, iztirab dolu şeirlərini oxuyanda anlamırdı ki, yalnız əşyaların kirləndiyi bu pak yerdə şair dünyada olmayan şeylərdən ötrü darıxmaq üçün gizlənib. Bu güşənişinlik nağıllardakı bir div yalqızlığı idi; dünyada öz nəhəngliyinin tərəf-müqabilini tapmayıb ucqar sükunətə çəkilmiş bir təklik. Divləşmə şairin yazılarına da hopmuşdu. O, bir gün: "Nağıl strukturunun dahiyanəliyi zamanı sujetdə əritməsindədir. Məkanda qeyri-adi olan zamanda adiləşir, beş-altı səhifədə doğulur, yaşayır və ölür, daha doğrusu, öldürülür. Uşaqla nağılı bir-birinə bağlayan hər ikisinin zamanı hiss etməməsidir” – yataqda lüt uzandıqları vaxt yazı dilini zənginləşdirmək üçün oxuduğu "Xalq nağılları” kitabını vərəqləyə-vərəqləyə bunu gələcək arvadına deyəndə onun heç nə başa düşmədiyini hiss edib, nəhayət, qarnının ağrısını ona belə izah etdi: "Mən artıq sənin özünü də öz azadlığımda artıq adam kimi hiss edirəm. Hər dəfə görüşəndə istəyirəm ki, tez çıxıb gedəsən, amma sən gedən kimi də qayıdacağın gün üçün darıxıram. Bu koma mənə görə təkcə küçənin sonu deyil, həm də mənim həyatımın sonudur. Bir şair üçün daha burdan o tərəfə yol yoxdur. Mən bu yola çıxanda elə bilirdim ki, bu yol sonsuzdur, ona görə də geri qayıtmaq üçün heç bir səbəb saxlamadım. Günlərin birində yol bitdi. Mən daha bu komadan heç hara gedə bilmərəm, irəli getməyə yol yoxdu, geri dönməyə səbəb. Bir div çıxılmazlığı!”. 

Həmin gün qadın bu komada ilk dəfə darıxdı və onlar evləndilər. O vaxtdan həmin o şən qız şairin həyatında çamaşır topası, yaradıcılığında isə "O” əvəzliyi kimi gəzib-dolaşdı. 

Məchul anlayışı dini düşüncənin kəşfidir, iş riyaziyyatçılara gəlincə, ona "İks”, ədəbiyyatçılar isə "O” deyirlər. Sənəti tanrının məşhur "altı gün”lük zəhmətinin davamı kimi görən yazıçılar gizli kahinlər olduqları üçün, adətən, hekayəni "O”nun adından nəql edirlər, bir növ, ədəbi məsuliyyəti "O”nun, naməlumun üzərinə atırlar. Qəhrəman "O”dursa, uydurmaq asanlaşır. Bu, dində də belədir; hər şey tanrının əmrindir, ilk daşı atan da tanrının özüdür. İndi deyingən əski-üsküdən ibarət arvadı,  - O - şairin həyat və yaradıcılığının məchulu idi; ondan nə desən gözləmək olardı, doğardı nədi, lap ikisini, üçünü birdən balalayardı. 

İstədi keçmiş günlər üçün darıxsın şair; özünü məcbur etdi, amma bütün qadınlar kimi şairin arvadı da bu illər ərzində özünün sevgi dolu  keçmişinin içinə sıçmaqla məşğul olmuşdu; özü kimi xatirələri də ifritələşmişdi. "İlahi, mənə öz xatirələrimi gözdən salacaq qədər ömür vermə” – pıçıldadı şair və inancsızlığından deyil, ümidsizliyindən doğan bir əhlikefliklə müsəlmansayağı xaç çəkdi; xaçdan çox köksündə əyri-üyrü xəyali dairəyə oxşayan başdansovdu bir şey.

Ömrünün elə bir anı olmamışdı ki, həyat öz əsiri kimi təhqir edib özünün sonsuzluqla ölçülən gücündən zövq almaq üçün onun "qeydinə qalmasın”. Bu qədər girdabın içində heç bir yerinin ağrımaması belə təhqir kimi görünürdü ona: bu sağlamlıq bir ömür təhqir olunmaqdan başqa nə işə yarayırdı ki? Qladiator sağlamlığı! 

İntiharmı? O, bu illər ərzində intihar edib-etməmək barədə o qədər götür-qoy etmişdi ki, bu günə qədər heç bir fikir özünü öldürmək fikri qədər bayağılaşıb gözündən düşməmişdi. İntihar fikri artıq illər idi ki, onun beynində bir səfil, bir dilənçi məğmunluğu ilə gəzib-dolaşırdı: yalvarıram, özünü öldür! Mən ölüm, as özünü, pəncərədən at, sənin də canın qurtarsın, bu süründürməçilikdən, mənim də və s. kimi dil tökürdü boş-boşuna. Bu dəfə də intihar fikir kor dərviş naləsiylə beyninin zirzəmisindən ona yalvardı və şair bu öldürücü fikrin əlacsızlığına elə ürəkdən güldü ki, arvadı səmavi səsucaldan kimi hardansa səslədi:

"Yenə nəyə gülürsən elə?”. "Heç, yenə özümü öldürmək istədim, gülmək tutdu!” Arvadı daha bərkdən güldü onun bu bayağılaşmış, boyat özünəqəsd fikrinə; şeytan gülüşü kimi qəhqəhələri divarlara dəyib çoxaldı, sanki, evdə bir izdiham uğunub getdi. Şairin özünü öldürmək fikrə adiləşib o qədər əhəmiyyətsizləşmişdi ki, qəflətən, doğrudan da, intihar zərurəti yaransa, evdə xaos yaranacaq, çaxnaşma düşəcəkdi; çünki intihar artıq bu evdə faciə deyil, komediya mövzusu idi. Şair əlimyandıda intihardan daha dəhşətli bir xilas yolu düşünməliydi. Təsəvvür edin, özünüzü asmısınız; əvvəlcə arvadınız tavandan sallanan meyitinizi görüb gözlərini döyür, inana bilmir, inana bilmədiyi üçün birdən şaqqanaq çəkir, çox keçmədən başılovlu haya gələn qonşular da ona qoşulurlar, çünki belə gözlənilməz anlarda birinci adam nə edirsə, o biriləri də onu yamsılayırlar. Hadisə yerinə çağrılan polislərin əylənmək üçün əllərinə lap bəhanə düşür; bina sakinlərindən daha irəli gedərək əllərini əllərinə vurub ciyərləri ağrıyanacan gülürlər ağzı əyilmiş meyitinizə baxıb, jurnalistlər pıqqıldaya-pıqqıldaya otağın ortasında sallanan cəmdəyinizin şəkillərini çəkirlər müxtəlif rakurslardan... Nəhayət, bütün şəhər sizin intihar xəbərinizi zarafata çevirir, sizin özünüzü öldürməyinizdən danışan və bunu dinləyən hər kəsin kefi kökəlir, eyni açılır... Sanki, bütün şəhərin üstündən bir yük götürülür... 

 

İçməyə və ayılmağa şair düz on dörd gün xərclədi ucuz ömründən; bir həftə içməyə, bir həftə ayılmağa; sanki, iki mövsüm dəyişdi; yağışlı günlər quraqlıqla əvəzləndi şairin təbiətində. On dördüncü gün günorta telefonuna zəng gəldi. Bank idi. Amma bu dəfə telefonu açan kimi şairi borcu yubatdığı üçün məhkəmə ilə hədələmədi, əksinə, köhnə dost kimi hal-əhval tutduqdan sonra zarafata keçdi: "Özümüz günorta zəng elədik ki, şair adamsınız, yəqin, acınızdan günorta oyanmış olarsınız. Bank olaraq sevinirik ki, hələ sağsınız. Sizin sağlığınız bizim varlığımız deməkdir. Borcunuzu vaxtlı-vaxtında ödəyə bilməməyiniz bizi düşünməyə vadar edir ki, evinizdə vəziyyət ağırdır, odur ki, sizə ərzaq yardımı etmək qərarına gəlmişik. Məsələn, bizim müdir günorta yeyəcəyi qayqanağı tavaqarışıq sizə göndərir. İşçilər də yan-yörəsinə bir xeyli ayın-oyun yığıblar; yarısı yeyilmiş bir qutu vafli, bir ovuc qovurulmuş qarğıdalı, parası başqasının qarnında yol gedən nar, qoy bir baxım, hə, saçaqlı pendir qoyan da var. Hətta bizim baş mühasib bayaqdan boş dərman şüşəsi axtarır ki, sizə çantasında gəzdirdiyi konyakdan da pay qoysun. Evdə başqa bir şeyə ehtiyac varmı? Yəqin ki, tualetimizdəki sabunlardan birini də salfetə büküb göndərəcəyik. Halal xoşunuz olsun...

Bank borcu ödətdirməkdən ötrü təhdiddən bir şey çıxmadığını görüb, artıq təhqirə, ələsalmaya keçmişdi. Bir o qaldı ki, telefonda şairi övladlığa götürdüyünü elan etsin. Lakin şairi borcun iki qatı mislində aşağılayandan sonra Bankın səsi dəyişdi: "Siz nə vaxta qədər bu cür yaşamaq fikrindəsiniz? Biz heç, özünüzə bir gün ağlayın, ailənizə yazığınız gəlsin. Keçən dəfə telefonu arvadınız götürdü və and içdi ki, bir aydır Cəbişdi nədi onun dükanından nisyə yeyirsiniz. "Şairəm”, "yazıçıyam” deyib özünüzü aldatmayın, siz bu işi bacarmırsınız. Bəlkə də, yazmasanız daha çox qazanarsınız. Bir dəfə də yazmamağın faydasını sınayın... – Bank ah çəkdi, - müştəriyə pul qazanmaq üçün ağıl öyrədirik, işimizə-gücümüzə bax!” – və dəstəyi asdı. 

Daha altı gün bankın kinayəli məsləhətini çək-çevir etməklə keçdi. Bank da arvad deyəni deyirdi: Yazma! Olmaya Cırtulla-69 bütün şəhəri səfərbər edib onun üstünə qaldırmışdı. Otaqda var-gəl edir, düşünə bilmirdi şair. Məchul bir boşluğa yuvarlanmışdı. Təslim olsunmu? "Adam bəzən öz böyüklüyünün arxasında gizlənəndə də qorxağa çevrilir”, - düşündü şair və birdən yadına harakiri edən samuray düşdü; filmi yarımçıq saxlamışdı. Yenidən kompüteri yandırıb filmi yüklədiyi faylı açdı. Yenidən uzun qəbzəli qılıncını ehram sükunətinə layiq bir ədəblə önünə uzadıb həsir döşənəcəyin üstündə diz çökmüş qədim Samuray ənənəyə görə harakiridən əvvəl yazdığı son şerini oxumağa başladı: "Əyninə vətənimin gözəlliyini geyinən ölüm, qürurumun yarasını sağaldacaq bir azdan və məni alçaldılmış bədənimin həbsindən qurtaracaq...” Arxasınca da yaponsayağı qətiliklə bağırdı: "Əlvida mənim ləyaqətim, sənin uğrunda yaşaya bilmədim, amma sənin uğrunda ölürəm!” Və var gücü ilə ikiəlli tutduğu qılıncı mədəsinə soxdu, içalatının ağrısı dərhal üzünü acı qırışlarla örtdü... 

"Düş, Cəbişdən göy-göyərti al, axşama yalançı dolma bişirəcəyəm” – qeybdən arvadın səsi gəldi. Şair qılıncı samurayın qarnında qoyub yenidən kompüteri söndürdü. Cibində Cırtulla-69-un göyün yeddinci qatında verdiyi puldan son manatlar qalmışdı. "Kasıbçılıq artıq evin bütün boşluqlarını yalanla doldurub, bu axşam isə yalançı dolma şəklində boş qazana, ordan da mədəmizə girəcək. Acından ölməmək üçün yalana möhtacıq!” – şair çəkələklərini geyinə-geyinə yalan haqqında düşünüb öz halına güzgüdə gülümsəyərək bədahətən meyxana qoşdu: 

Arzu reallaşmayanda pis niyyətə çevrilir.

Sevgi ölmür ailədə, ünsiyyətə çevrilir.

Bütün yalanlar qocalıb həqiqətə çevrilir, 

Həqiqətin gəncliyidi yalanlar!

Hiyləsidi, bicliyidi yalanlar!

  

"Nə danışırsan orda öz-özünə?” – qeybdən arvadın narazı səsi gəldi. Bu, o demək idi ki, şairə öz-özünə danışmaq da şifahi şəkildə qadağan olunurdu.       

Həmişəki lovğa pişik onu həyətdə görən kimi gəlib özünü nəvazişlə ayaqlarına sürtdü və arxasınca düşüb dükana qədər getdi; yaltaqlıq həmişə qarın doyurur, amma bu dəfə pişiyi ac qoydu. "Niyə?” – deyib onu allahın çiy sosiskasına da qonaq etməyən şairdən soruşdu pişik. Şair: "Çünki bu axşam biz özümüz də yalançı dolma yeyəcəyik, yəni içində düyü və göy-göyərti olan bir qazan üzüm yarpağı, istəyirsən, sənə keşniş-şüyüd verim” – dedi pişiyə. Pişiyi gülmək tutdu: "Mən zibillikdə səndən daha çox ət, toyuq, kolbasa, sosiska yeyirəm, şair. Heç şeir-zad da yazmıram. İstəyirsən, gedək mən sənə dar gün üçün binanın arxasında qazıb basdırdığım əla qızardılmış bir toyuq budu verim, sonra əvəzini çıxarsan”. Şair də güldü: "Pişik olsaydım məmnuniyyətlə səninlə zibilliyə yeyib-içməyə gedərdim, amma mən insanam, üstəgəl, şair, həm də arvadı olan şair. Elə bilmə səni ələ salıram, yox, zibillik, əslində gözəl yerdir, ora ən gözəl yeməklərin qəbiristanlığıdır, eynən biz insanların yaddaşı kimidir zibillik. O zibilliyin daha zəngini biz insanların beynində tüstülənir”. 

"Sənin şeirlərinə pul vermirlər ki, yalançı dolma bişirir arvadın?” – Pişik şairin boşboğazlıq etdiyini görüb söhbəti dəyişdi. 

"Niyə ki, qəpik-quruş verən olur” – şair miyoldadı. 

"Onda niyə yazırsan? Bax, sizin üst qonşu heç nə yazmır, heç oxumur da, amma həm sağlamdı, həm də varlı. O, heç vaxt kolbasanı sənin kimi qramla almır. Yazmasan, oxumasan, bəlkə, sən də onun kimi yaşaya bilərsən”. – bunu deyib pişik zarafatyana bir həmlə ilə səkidə dən axtaran sərçənin üstünə atıldı, onu qorxudub uçurtdu. "Mənim ancaq yaşamaq üçün yaşayan insanlardan zəhləm gedir. Yaşamağın mənası yaşamağın özü deyil, bəzən elə yaşaya bilməməkdir” – dedi şair. Pişik arxa ayaqları üstə qalxıb şairin bu sözlərini kinayə ilə alqışladı, sonra məyus halda ondan uzaqlaşa-uzaqlaşa dedi: "Bol şans, şair! Çətinliyə düşsən, gəl yanıma, zibillikdəyəm”.

Pişik də arvad deyəni dedi, amma daha saymazyana. Pişiyin ona ürək-dirək verməsi, hətta çətinliyə düşsə zibillikdə kömək vəd etməsi bir yandan şairi qorxutdu, bir yandan utandırdı; artıq küçə heyvanı belə onu gözləyən faciədən duyuq düşmüşdü. Hər kəs ona kömək etmək istəyirdi; Cırtulla-69, qeyb aləmində yaşayan arvadı, yaltaq televizor, lovğa pişik... Yalnız küçə filosofu və Əhməd bəy Ağaoğlunun portreti ona "yazma” deməmişdilər; biri özündən, biri vətənindən didərgin düşən, biri səfil, o biri cansız iki sərgərdan. Başına gələnlər get-gedə artıq gündəlik həyata bənzəməməyə başlamışdı. Cırtulla-69-a zəng etsinmi? Artıq iyirmi gün idi ki, heç nə yazmamışdı şair; yazmamaq üçün dişini-dişinə sıxıb yara ağrısına dözən əsgər kimi iyirmi gün gərilmişdi. İlk dəfə yazmamağın yazmaqdan daha əsəbi, yorucu bir vəziyyət olduğunu görmüşdü.  

Bu fikirlərlə evə qalxdı; ev zülmət qaranlığa qərq olmuşdu günün günorta çağı. Qapının açılıb-örtüldüyünü eşidən şairin arvadı qeybdən səslədi: "Borca görə, indicə gəlib işığı kəsdilər”. 

Cırtulla-69! Təcili zəng! Başqa çıxış yolu qalmamışdı. Dəstəyi Cırtulla-69 özü götürdü. Şair iyirmi gündür heç nə yazmadığını deyəndə Cırtulla-69 hər şeydən xəbərdar olduğunu söylədi və şairi sübh tezdən xaşa dəvət etdi: "Telefon söhbəti deyil, şair, üz-üzə ətraflı danışmalıyıq. Sabunçu qəsəbəsində bizim cırtullaların yığışdığı xudmani bir xaşxana var, sabah sübh tezdən zəng edəcəyəm, yatma!” 

             

Yalançı dolmanı şam işığında yeməli oldular. Bütün şəhərdə yalnız şairin evinin pəncərələri kor olmuşdu. 

"Xaşa getmək” dilimizdə artıq vahid leksik status qazanmış frazeloji birləşmə deyil, şair” – Cırtulla-69 süfrəyə xaş gətirilənə qədər mədəyə gedən yolu açdığı üçün adına içki məclislərində "yol polisi” deyilən ilk qədəhi pendir və göy-göyərti ilə qaldırmağı təklif edib dedi, - Özünün məişət mənasını çoxdan itirib, bu gün konkret bir ayini ifadə edir; "xaşa getmək”, biz deistlər üçün "Həccə getmək” kimi bir şeydi. Xaş ritualının leksik tərkibi kimi praktik tərkibi də çox vacibdir, şair! Sən heç tək xaş yeyən adam gördünmü? "Xaşa getmək” içən adamlar üçün bir inanc əmridir, iman məsələsidir. Mənə qalsa, siz ateistlərin də imanı var, biz deistlər hansı fəhmlə o kişinin varlığına inanırıqsa, siz də eyni fəhmlə onun yoxluğuna inanırsınız, şair! Ona görə də səni ateist olduğuna görə orda-burda söyən, təhqir edən möminləri heç vaxt başa düşməmişəm. Xaş bizdə gecəylə gündüzün, işıqla qaranlığın, bir sözlə, xeyirlə-şərin qarışdığı o mübhəm və mübarək an üçün nəzərdə tutulmuş sübh yeməyidir. Təsadüf etdiyi vaxta və xüsusi emosional ayinlərin icrası ilə həyata keçirildiyinə görə biz öz aramızda məcazi mənada ona "ibadət yeməyi” deyə bilərik. Sübh vaxtı yeyilir ona görə ki, həmin ərəfədə işıqla qaranlığın, xeyirlə-şərin başı özlərinə qarışdığından haram və halala nəzarət müvəqqəti olaraq insanın öz əlinə keçir. Bütün dinlərin, fəlsəfələrin, elmi ixtiraların insana vəd etdiyi ruhani kamillik məqamı elə bizim xaşla yaxaladığımız həmin bu metafizik andır. Bax, səninlə belə bir ayin vaxtı görüşürük. Bu görüşdən nə allahın xəbəri olacaq, nə şeytanın! Bunu içək bu gizli anın şərəfinə!”

Cırtulla-69 qədəhi masaya qoyub bir çəngə göyərtini əvvəlcə duzqabına, sonra ağzına basdı və qamış çeynəyən camış səriştəsinə uyğun bir tərzdə dodaqları ilə göyərtiləri ənginə ötürə-ötürə yenidən sözə başladı: "Nəsə, keçək əsas məsələyə, demək, deyirsən ki, iyirmi gündür yazı yazmırsan və yazmadığın bu iyirmi yazıda da iyirmi dəfə "yuxarıların” adını çəkməmisən. Tutaq ki, bu müddət ərzində iyirmi yazı yazsaydın və hər yazıda bir dəfə "yuxarıların” adını çəksəydin nə qədər qoparacaqdın baş redaktorlardan?” Belə bir riyazi sual gözləmədiyindən şair, az qala, beynində Teymurləngin Hindistanın üstünə gedərkən etdiyi götür-qoya bənzər gərgin bir hesablama aparıb aciz bir səslə: "Uzağı, iki yüz manat” – deyə bildi. Bunu eşidən Cırtulla-69-dan qorxunc bir qəhqəhə qopdu; qəhqəhənin gücü masada altı-yeddi bal gücündə zəlzələ kimi hiss olundu; boş su şüşəsi aşdı, çəngəlin biri yerə düşdü, nimçədən hellənən turp əlçatmaz bir uzaqlığa dığırlandı masanın altında, hətta divardakı tabloda lal-dinməz çalıb-oxuyan bədbəxt muğam üçlüyü kəlləmayalaq döşəməyə yıxıldı. Cırtulla-69 getdikcə daha da ürəkdən gülə-gülə tablonu yerindən asıb əlini ayaq üstə cibinə saldı və tüklü əl oradan bir xışma pulla qayıdıb iki qatlanmış pulları yuxarıdan-aşağı masanın üstünə, daha doğrusu, şairin qabağına tulladı, həm də bir tikə kimi tulladı: "İki min manat! Yazmadığın iyirmi yazı üçün! Bu da "yuxarıların” sənin yaradıcılığına verdiyi qiymət! – sonra yerinə oturub şairə doğru əyilərək pıçıltı ilə davam etdi, - Elə bilirsən, həqiqəti təkcə sən bilirsən? Hamımız bilirik ki, bu ölkədə pul var, rifah yoxdur; xalq var, cəmiyyət yoxdur; söz azadlığı var, söz yoxdur; təhsil var, elm yoxdur; ziyalı var, mövqe yoxdur; ümid var, inam yoxdur; qanun var, hüquq yoxdur; imtiyaz var, haqq yoxdur; şüur var, düşüncə yoxdur; müqəddəslik var, paklıq yoxdur. Səncə, bu qədər adam kefindən yaltaqlanır? Səndən nə  yaltaqlıq tələb olunur, nə məddahlıq, sadəcə, məsləhətdir ki, yazmayasan. Yazmadığın bütün yazıların zəhməthaqqısı isə artıqlaması ilə göndəriləcək, şəxsən özüm gətirəcəyəm. İnsana bundan artıq necə yaxşılıq etmək olar, özün fikirləş? Sən insanlar haqqında çox yüksək fikirdəsən; bir şey ki, palçıqdan yaradıldığına inanır, qızılı, var-dövləti niyə sevməsin ki? Zəngin olmaq yanğısının səbəbi səmavi yoxsulluqdur, şair. Ağıllı ol! Amma Sabunçunun xaşına söz ola bilməz. Sabunçu dedim, yadıma düşdü, evdə sabun-zad var?” – Cırtulla 69 arzusuna çatmış adam kimi dil boğaza qoymadan üyüdüb-tökür, yeyib-içir, deyib-gülürdü. Sinəsinin sazı, qoltuğunun nağarası çatmırdı.  

Şair daha oralı deyildi; iradəsi mübahisəyə girişib "o palçıq dediyiniz şey toxumları cücərdir, onun bətnindən ot, çiçək, ağac bitir, canından canlar ayrılır. Bəs qızıl? Qızıldan bir həyat oluşduğunu heç gördünüzmü? Qızıl olsa-olsa can alır” demək istəsə də beyni dərhal "heç o toxumlara can verən torpaq da öz uğrunda qızıldan az insan öldürməyib” deyərək içkinin və məbləğin təsirindən elə şaltay-baltay vurdu ki, şair Cırtulla-69-un sağlığına badə qaldırıb onu həyatının gecikmiş "amor fati”si adlandırdı, "Yəni latınca desək, siz mənim taleyimin sevgisisiniz, Cırtulla müəllim...” 

Sonra qəfildən gülə-gülə ağladı. Şairin daxili dünyasında fikir-fikrə, duyğu-duyğuya, pox-poxa qarışmışdı; bu, insan xislətində iradə ilə beynin bir-birinə düşmən kəsildiyi yolayrıcı idi və bu yolayrıcında ya iradə beyinə, ya da beyin iradəyə Sanço Pansalıq etməyə razılıq verməliydi. Şairin iradəsi kor-peşman öz eşşəyini yola hazırlamalı oldu.   

"Narahat olma”, - Cırtulla-69 dedi, - Bax, o kişini görürsən? – restoranın yuxarı başında tabut önündə durubmuş kimi ciddi sifət alıb ayaqüstə sağlıq deyən, sol əlindəki gəmirdiyi  qabırğa sümüyü ilə masaya dirijorluq, sağ əlindəki qədəhlə tamadalıq edən, köklüyündən təpəgözün uşaqlığına bənzəyən bir kişini göstərdi – o kişi yuxarılara qaz qonaqlığı verə-verə gəlmişdi ədəbiyyata, özü bu sənətdə duruş gətirə bilməsə də, qazının çığırtısı söz sənəti var olduqca eşidiləcək ədəbiyyatımızda. Sənin, heç olmasa, öz adın qalacaq”.

Şair kor olmuşdu... kar olmuşdu... lal olmuşdu... İki min manat! O, indi ancaq önündəki bu məbləğə səcdə edirdi; nə ona toxuna, nə də ondan gözünü çəkə bilirdi. Sadəcə, içir və fil başlı, insan bədənli,  siçovulun belində əyləşmiş hind tanrısı Qaneşanın heykəlinə baxan vələmyesir hindli heyranlığı ilə pul bükümünə baxırdı; masada olmasa da, xəyalında Kəbənin ətrafında fırlanan aciz müsəlman kimi bu bir ovuc kağızın başına dolanırdı; "cənnət qəbzi” avam xristian üçün nə demək idisə, bu pullar şair üçün onun beş qatı demək idi. Bu məbləğin yolunu gözləyən özündən başqa nə qədər varlıq var idi onun taleyində; qeyb aləmində yaşayan arvadı, nəhayət, sabun bişirməyə məcbur olan baqqal Cəbiş müəllim, xüsusi xidmət orqanlarının izlədiyi küçə filosofu, məhlədəki lovğa pişik, işıq, su, qaz idarəsinin deyingən işçiləri, zibilyığan Məsmə xala... Yəqin, hələ qeyb aləmində yaşayan arvadı tanrının da cibinə nəzir adıyla qəpikdən-quruşdan bir şey basacaqdı. O, bu pulu təkcə insanlıq adına deyil, heç öz adına da deyil, həm də tanrının adına qəbul edirdi.    

Şairin yemədən çox içdiyini görən Cırtulla-69 onun masaya qusacağından ehtiyatlanıb təklif etdi ki, qalxsınlar, "xaşın yuxusu ağır olur, pulları götürməyi unutma! Yenə də məsləhət sənindir, yazmadığın, yazıb yuxarıların adını çəkmədiyin hər yazıya görə eyni məbləği şəxsən məndən alacaqsan”. - Bunu deyib müqəddəs ata zəhmi çökmüş sifətini qarsona tutdu, hesabı isə əliylə istədi.

Şair Çini yağmalamış hun əsgərinin yuxusuz qüruru ilə sərxoş halda evə girdikdə qeyb aləmində yaşayan arvadını illər sonra ilk dəfə qapı ağzında yol gözləyən görkəmdə görüb həm qorxdu, həm sevindi. Qorxdu ki, evdə olmadığı müddətdə faciəli nəsə baş verib yəqin; sevindi ki, arvadı xəyaldan reallığa çevrilib, ancaq heç ağlına da gəlmədi ki, bu sehrli qadın bladxaund iti kimi pulun qoxusunu o, hələ kafedə pulları cibinə dürtəndə duymuşdu: "Nə qədər verdi?” – arvadının verdiyi ilk sualdan sonra ayıldı şair: "Nə nə qədər verdi?” – sualı sualla cavabladı. "Cırtulla müəllim nə qədər verdi?” 

Yağmaladığı sərvəti evin ortasına səpməkdən savayı əlacı qalmadı kefi ala buludda olan barbar hun əsgərinin. Arvad bayram fişənginin rəngli kağızları kimi döşəməyə səpilən pulları görüb ağzı ilə bir oyun havası çalaraq bu bahalı kağız-kuğuzun üstündə zəhmətsiz var-dövlət hissinin insana bəxş etdiyi mistik və arsız sərxoşuq həzziylə oynamağa, oynaya-oynaya əyilib döşəmədən pulları bir-bir ovuclamağa başladı.

Bu vaxt şair çox və yersiz içdiyinin peşmanlıq hissininmi, yoxsa  çörəyə məğlub olmaq duyğusununmu, ya da hər ikisinin ağırlığı altında yataq otağına çəkilib, ölü kimi üzüquylu yatırdı. Daha onun başqalarından heç bir fərqi qalmamışdı; çörək onu da tək başlı, çox bədənli kütlənin bir üzvünə çevirmişdi. 

Səhəri gün pullar bölüşdürüldü; ən çoxu evdəki arvadın, ən azı həyətdəki pişiyin payına düşdü. İşığın, qazın, suyun və Cəbiş müəllimin borcu ödəndi, şairin özünə isə yazmamaq, pul qazanmaq üçün əzab və ruh verəcək qədər qəpik-quruş qaldı. Əzab və motivasiya bundan sonra yazmamaqdan ötrü lazım olacaqdı ona. Borcunu ödədiyinə görə pişikdən başqa heç kim  şairə təşəkkür etmədi; borca görə nə təşəkkür? Amma həyətdəki lovğa pişik şairin uzatdığı sosiskanı yeyə-yeyə dilucu "cibin dolu olsun, şair!” - dedi. 

Ciblər sürətlə boşalırdı. Günlər keçdikcə dünyanın hakimiyyət piramidasında bir dollarlıq ABŞ əskinasının möhüründəki kimi simvolik olaraq "hər şeyə nəzərat edən” gözün  yerinə ucaldılan pulun qarabasması şairi evin içində yenidən qarabaqara izləməyə başlamışdı. Kapitalizm allahı öz köləsini yenidən aclıqla hədələyirdi. Köhnə günlərin miskin qorxuları yenidən onun canına daraşmışdı. 

"Sabun üsyanları” yenidən qızışan arvadının qeybdən gələn səsindəki vahimə də yaxın günlərdə kasıblığın evi lehməli su kimi basacağından xəbər verirdi. Cəbiş müəllimin növbəti nisyə dəftərində artıq adının qabağına yenidən dərslərdən yayınıb çörək ovuna çıxan yetim şagird kimi qayıblar yazılırdı. Şəhərin asfalt bişirən isti günlərinin birində lovğa pişiyin həyətdə uzandığı yerdə kefsiz-kefsiz miyoldayaraq aşağıdan-yuxarı "yenə ucuz siqaretlərə keçmisən, şair, həm də deyəsən, dənə-dənə alırsan...” deməsi də yoxsul günlərin fitilini alışdırmışdı şairin düşüncələrində. Bütöv bir məhlənin taleyini yaşayan pişik öz həyat təcrübəsinə əsaslanaraq, adətən, xalaxətri yanaşılan adi, gündəlik ehtiyacların yaş ötdükcə ölüm-qalım məsələsinə çevrilməsindən, romanlarda olsa da, həyatda heç bir süjet xəttinə hökmranlıq etməsinə heç vaxt icazə verilməyən balaca adamların, onlara tanrı tərəfindən qadağan olunmuş kimi sırınan özlərinin təbii-bioloji hisslərinə məhz yoxsulluğu seçdikləri üçün yadırğadıqlarından, buna görə də əzablarından əsər deyil, xəstəlik yaratdıqlarından da danışmışdı şairə. Və vicdan libası altında gizlənmiş yoxsulluq onu da özünə heyran edərsə, bütün balaca adamlar kimi öz hisslərini unutmalı olacağına, bununla da yataq və ayaqyolu arasında get-gəllərlə hər kəsi bezdirən özüyeriyən müqəvvadan fərqinin qalmayacağına işarə vurmuşdu.  

Artıq şairin göylərin hökmü ilə sənət aləmində baş verən pafoslu bəşəri tragediyaların, nəhəng ibrətamiz ölməz xarakterlərin, sonu əvvəldən məlum olan eşq əfsanlərinin şöhrət xətrinə mifləşdirilməsi üzərində qurulan dramatik, yaxud epik, lirik əsərlər haqqında düşünməyə vaxtı və həvəsi yox idi. O, öz cəmiyyətinin sayılıb-seçilən parislərindən, aqamemnonlarından, hektorlarından biri olmalı olduğu halda, azadlığı, həyatı əlindən alınmış, yalnız düşünmək icazəsi olan qədim bir köləyə çevrilmişdi dörd divarın arasında. Bir vaxtlar Nəsiminin dərisini necə zalımca soyduqlarını düşünüb müsəlman şərqinin qorxusundan müqəddəs qəbiristanlıqda daldalanan, özünün cismani ölüvaylığını irfani lirikaya çevirən Füzulinin həyatını yaşayırdı kirayə mənzilində. Qulağına qəribə səslər gəlirdi; Füzulidən fərqli olaraq xəyalındakı məşhur eşq qəhrəmanları artıq onu fitə basırdılar. O, indi-indi Füzulini anlamağa başlamışdı ki, şair üçün azadlıqdan başqa ünvan yoxdur; Füzuli qəbiristanlıqda azad idi, müqəddəs məzarlar qarnını təmənnasız doyururdu. Azadlıq və təmənnasız himayə! Bir şairə bundan artıq nə lazmdır ki? Amma o... Amma onun... Amma ona... Şair özü haqqında düşüncələrinə hər dəfə gizli-gizli axıtdığı göz yaşları ilə nöqtə qoyurdu.  

Şəhərdə hər kəs öz işində idi; müasir qoca Məcnunlar büdcəni talayır, yeniyetmə Leylilər isə saunalarda onların piyli zövqünün və tüklü belinin kirini eşir, hamısı da birlikdə lüt-ətcə şairin yuxularına girərək ona dil çıxarırdılar ki, səni biz bu şəhərdə əbədi dərdə, işsizliyə, təkliyə məhkum etmişik, sənin məhkumluğun bizim azadlığımızdır! Azadlıq arzulayırsansa, ölülərimiz bol, qəbiristanlıqlarımız çoxdur... 

Şair başına gələnlərin gələcəkdə onu gözləyən tənhalıq üçün təcrübə dərsləri olduğunu düşünsə də, xarabalıqları dərviş ləngəsinə çevirilən, qədim şairlərin fələkdən gizlənib göz yaşı tökdüyü Qəhqəhə qalası kimi yad əllərlə dağıdılmış belə bir həyatın içində yaşaması, eşq və şərab allahının şəhərdə nəsli kəsilməkdə olan tənha bəndələrindən uzaq düşməsi get-gedə ona əzab verməyə başlamışdı. 

"Əzab! Heç vaxt köhnəlməyən qədim duyğu! İnsanı meymundan ayıran şüur ağrısı, fikir işgəncəsi! – yazmamaq öhdəliyi götürdüyü üçün şairin indi ancaq düşünməyə icazəsi vardı - xəyanətlər yaşatdın, çoxbucaqlı sevgilər bəxş etdin, aclıq zarafatları ilə üzümü güldürdün, söz uğrunda yumruq davalarına səslədin, dost paxıllıqlarının qurbanına, küçə xəsarətlərinin hədəfinə çevirdin məni sən. İstedadın azadlıq duyğusundan başqa bir şey olmadığını öyrətdin,  amma indi qəlbimdə yaşlı sahibə kimi tənha yaşayan qaraqabaq günah hissinın acıqlı-acıqlı donquldanaraq yuxarı, ağlıma hökm etmək üçün qalxdığını eşidirəm. Əzab, məni yenidən xilas et!”

Şair anlayırdı ki, əzab onu tərk edib, indi onu incidən ağrı idi; heç bir yaradıcı gücü olmayan ağrı. Kapitalist dünyanın amansız pauperizminin gizli-gizli Bakıya yerləşməsi özüylə paytaxta xeyli faciə, tale, qəhqəhə gətirmişdi və bütün bu idxal xislətlər onları sənətə çevirəcək müəlliflərin yolunu gözləyirdilər. İnsanlar artıq öz alın yazılarının müəllifinə yox, redaktoruna inanırdılar. Artıq istedadı Tanrının təsdiqləməsi işin inam yox, şübhə doğuran tərəfi idi. 

Göylər öz missiyasını yerlərə həvalə etmişdi!  

Şairin taleyi indi yalnız möhürlü kağızların əlində idi. Və yuxarılar Cırtulla-69-u xristian məhbəslərindəki həbsxana keşişi kimi edama məhkum olunmuş dustaqla ölümqabağı pərdə arxasından o dünyaya hazırlıq söhbətləri aparmaq üçün göndərmişdilər. Amma o dünyaya göndəriləcək olan şairin özü yox, istedadı idi. Şairin istedadı ölümə məhkum edilmişdi. Və bu istedadı o biri dünyaya yola salmağa göndərilən keşiş onun qulağına elə beləcə də pıçıldamışdı: İstedad vaxtında ölməyi bacarmalıdır, Azərbaycanda isə yolu ölülər açır. Sən öl ki, şairin yolu açılsın!

Ən dəhşətlisi isə bu idi ki, istedadının ölüm hökmünü də şairin özü yazacaqdı; yuxarılar, sadəcə, bu hökmə düzəlişlər edərək möhür vurub, qol çəkəcəkdilər. 

Şair bədxassəli şiş kimi beynini sıxan bu düşüncələrdən xilas olmaq üçün yerindən qalxıb balkona təmiz hava deyil, tütün tüstüsü udmağa çıxdı və yenə o müdhiş mənzərə; Cırtulla-69 qoltuğunda yumrulanmış kilimə bənzər bir şey, lampasından çıxmış cin kimi yeddinci mərtəbədə pəncərənin önündə havada dayanıb şəhadət barmağının ikinci buğumu ilə şüşəni döyürdü.

"Bayaqdan pəncərəni döyürəm, açan yoxdu, bu vaxt adam yatar? Şair adamsan, sən gərək xoruzdan əvvəl oyanıb itdən sonra yatasan. – Cırtulla-69 üzündəki turş tülkü təbəssümü ilə şairə gülümsündü. - Bizim kişinin yubley tədbirləri başa çatdı, seçkiləri də udduq, gəldik plakatı sökək, bu ucalığa qalxmaq üçün aşağıda media mənsubları arasında qırğın düşmüşdü, dedim, o plakatı ora öz əllərimlə necə asmışamsa, öz əllərimlə də qoparacağam. Heç kimə inam qalmayıb, qəsdən cırıb eləyərlər, kişi dərimizə saman təpər. Dedim qalxmışkən səni də görüm, niyə gəlib qonorarını götürmürsən? Deyəsən, evdə hələ sabun var, qulağın dincdir. Bu ay neçə yazı yazmamısan? O siqaretindən birini də mənə ver, yandır ver”. –  Göydə, həm də yol üstə olduğu üçün Cırtulla-69 tələsik və rabitəsiz danışırdı. 

Artıq qeyri-adi bir oyunun içində olduğuna inanmağa başlayan şair bu dəfə sözgəlişi: "Otuz yazı yazmadım bu ay, Cırtulla müəllim, daha məhsuldar bir ay oldu”, – özünü ələ salan bir kinayə ilə cavab verdi. Cırtulla-69 müftə siqareti damağında saxlayıb gözlərini tüstüdən yayındıraraq əlini sehrbazsayağı havadaca qoltuğuna soxdu, oradan bir xışma pul çıxardı, qoltuğundakı yumrulanmış plakatı rahatladı, sağ əlinin baş və işarət barmağını dilinə sürtüb saymağa başladı: " Bir... doqquz... on dörd... iyirmi altı... Buyur, şair, üç min, yazmadığın otuz yazının pulu!” 

Pulu əlinə alanda şairin içindəki bayaqkı kor-peşmanlığın yerini, beşgünlük dünya qayğıları tutdu və bu qayğılar onu əylənməyə səslədi. "Nizami Gəncəviyə yazmaq üçün verirdilər, bizə yazmamaq üçün verirlər, əcəb dünyadı” - Cırtulla-69-u yazmayacağına, hətta bacardıqca daha çox yazmayacağına bir daha əmin edib pəncərədən yola salandan sonra şair onu tələsdirən beşgünlük dünya qayğılarının səsinə səs verərək içki almaq üçün çəkələklərini geyinə-geyinə düşündü. Qapını açmağa ehtiyac olmadı: cibində üç min manat pul olan şairin önündə qapı qadın cilvəsi ilə özü açıldı: "Buyur, əzizim, soldan zəhmət olmasa”.     

Qeyb aləmində yaşayan arvad pulun qoxusuna yenidən peyda oldu; bu dəfəki məbləği özü bölüşdürdü; şair içib qudurmasın deyə, sadəcə, cibxərcliyi ilə kifayətlənməli oldu, Cəbiş müəllim nisyə dəftərində ərzaq adlarının üstündən sevincək bir xeyli xətt çəkdi. Bu dəfə pişiyə heç nə çatmadı. Pişik məhlədə Bulqakovun Marqaritası kimi uça-uça ora-bura şütüyən, hər dəfə əliboş gedib əlidolu qayıdan şairin arvadına altdan-yuxarı istehza ilə baxıb, acıqlı-acıqlı gərnəşdi və zibilliyə yollandı. Pul arvadı reallığa çevirəndən sonra şair qeyb aləminə çəkildi, evin içində yoxa çıxdı, itkin düşdü. 

Aylar ötdükcə əli pulla oynamağa başlayan arvad mənzili yenilədi və şairi də "çörək ağacı” adıyla evdən apardığı bir neçə köhnə əşyadan biri kimi özüylə apardı. Şair isə köhnə həyatından içəndən-içənə həmsöhbət olduğu Əhməd bəy Ağaoğlunun portretini qoltuğuna vurdu. Yeni mənzil daha geniş və işıqlı idi, amma xərci də köhnə mənzilə nisbətən çox idi. Şair daha çox yazmamalıydı ki, bu xərci qarşılasın. O da yeni mənzildə var gücü ilə daha çox yazmamağa çalışırdı; ancaq gücü ay ərzində otuz-qırx yazıdan artığını yazmamağa çatmırdı; arvadı daha çox yazı yazmamağı tələb edirdi; yuxusu ərşə çəkilmişdi, əsəbləri pozulmuşdu, əşyaların yerini unudurdu, üzdən tanıdığı adamların adlarını yadına sala bilmirdi. Yazmamaq yazmaqdan daha möhkəm əsəblər tələb edirdi. Yazmadıqca sinirləri gərilir, şair autizm xəstəliyi olan uşaq kimi saatlarla oturub qələmlə masanı taqqıldadırdı. Yeganə təsəlli bu idi ki, yazmadıqca pul sel kimi axıb gəlirdi. Cırtulla-69 hər ay öz sürücüsü ilə onun yazmadığı bütün yazıların qonorarını göndərirdi. 

Şair artıq yazmamaq əziyyətinin zövqünü də yaşamağa başlamışdı;  pul ona qadın gözəlliyinin başqa yerdə olduğunu göstərmişdi, o, arvadından gizlin bir eşqə mübtəla olmuşdu. "Susmaq qızıldır” deyən ataların ruhuna rəhmət oxuyurdu. Yazmadığı yazılar ona gərgin əsəblərlə yanaşı, zərif duyğular da bəxş etmişdi; arvadın başı alış-veriş mərkəzlərində avaralanmağa qarışdığından, onsuz da, kişi kimi çoxdan unutduğu şairin gün ərzində haralarda vaxt öldürdüyü ilə maraqlanmırdı. Yalnız bir şeyə ciddi nəzarət edirdi ki, şair ondan xəlvət heç nə yazmasın; heç bir kəlmə də! Ona görə də hər gün şam yeməyində hesabat tələb edirdi: bu gün nə qədər yazmamısan? İki səhifə? Çox azdır, beş səhifə, on səhifə yazma! Görmürsənmi, sən yazmadıqca hamının bizə hörməti artır. Özünü məcbur elə, de ki, bu gün əlli səhifə yazmayacağam. Sən istəsən əlli nədir, lap yetmiş, səksən səhifə yazmaya bilərsən. Mən sənin gücünə bələdəm, sən istəsən hər ay yazmadığın yazılardan çap etmədiyin bir kitab qoyarsan ortaya.   

Arvadına qulaq asa-asa şair içindəki xəlvətdə sevgilisini düşünürdü; çünki artıq yazmadığı yazıların puluna o da şərik idi; xərcləri iki-üç qat artırmışdı, təkcə yazmamaqla bu xərclərin altından çıxmaq çətin olacaqdı, həm də şair daha Cəbiş müəllimin nisyə dəftərinə, o lovğa pişiyin ötkəmliyinə, tifil küçə filosofunun qorxularına qayıtmaq istəmirdi; pul onun gəncliyini özünə qaytarmışdı; gizli yollarla da olsa sevgisinə, sevgilisinə qovuşdurmuşdu. Köhnə həyata geri dönməmək üçün daha və zəmanətli bir yol fikirləşmək lazım idi. Birdən yuxarıları xatırladı: görəsən, neynirlər orda, neçə nəfərdirlər, nə yeyirlər, hansı içkilərdən içirlər, neçə sevgililəri var? 

Susmaq qızıl idi, bu heç; amma o da ilan olmalıydı ki, öz sərvətinin keşiyini çəkə bilsin. Bu fikirlə bir gün gündüzlər gecə həyatı yaşadığı, yataqda üzü üstə sərələnib yuxuya dalmış lüt sevgilisinin tavanı seyr edən xoşbəxt arxasının yanından qalxıb şalvarını əyninə keçirdi, seks həzzinin spirtə və nikotinə olan ehtiyacını ödəmək üçün balkona çıxdı. Gün günorta idi. Gözləri bərəldi; balkonun çölündə on dördüncü mərtəbədə havadan bir cüt tanış ayaq sallanmışdı; yuxarı mərtəbənin eyvanından kimisə asmışdılar.  Şair vahimə içində pəncərəyə yaxınlaşdı, başını çıxarıb ayaqların yuxarıda boğazı kəndirdə olan davamını axtardı. Bıy! Cırtulla müəllim! Yenə binaya nəsə yapışdırırdı. Şairin aşağıdan baxdığını görüb yuxarıdan gülümsədi: "Görürsən də, sən yazmadıqca bizi daha da yuxarılara qaldırırlar. Sevgilini oyatma, çaydanın altını yandır, indi enirəm yanına”. 

Bir neçə dəqiqədən sonra onlar yenə biri pəncərədən çöldə, o biri içəridə üzbəüz dayanıb çay içirdilər. Cırtulla-69 bir xeyli atdan-eşşəkdən danışandan sonra şairin yaradıcılığında bir yenilik olub-olmadığı ilə maraqlandıqdan şair qəfildən mızıldadı: "Mən yazmaq istəyirəm, Cırtulla müəllim, yazmamaqdan yoruldum artıq”. Cırtulla-69 gözlərini lap-lap açdı: "Bəs bu qazandıqların nə olacaq, yeni evin, arvadının avtomobili, sevgilin?” "Mən yuxarıların mərhəməti haqqında yazmaq istəyirəm, – şair eyni sakit tonda davam etdi, -  öz borcumu onlara qaytarmaqdan ötrü yazmaq istəyirəm! Yazmadığıma görə mənə etdikləri bütün yaxşılıqların əvəzində onlara öz təşəkkürümü bildirmək üçün yazmaq istəyirəm!” Cırtulla-69 onun sözünü kəsməli oldu, çünki onu endirirdilər: "Yuxarıların sənin təşəkkürünə ehtiyacı yoxdur, şair! – dedi və əlindəki çay fincanını geri qaytarıb yavaş-yavaş pəncərədən uzaqlaşmağa başladı; sanki, dəmir qəfəsdə göndərilən bir mələk ənginliklərin əmrini yerinə yetirib öz dərgahına çəkilirdi,  - Onlar bu yaxşılığı sənə görə etməmişdilər!” 

Cırtulla-69 canlı çərpələng kimi küləyə müqavimət göstərə-göstərə uçub getdi.

Amma şair inadından dönmədi; günlərlə yenidən yazmaq üçün cəhdlər etdi; saatlarla büt keyliyi ilə kompüterin qarşısında oturub ekrandakı boş səhifəyə baxdı; içindəki sözlər yoxa çıxmışdı; yumurtasına əl dəymiş qaranquşlar kimi bütün kəlmələr şairdən küsüb başqa ünvanlara daşınmışdılar; şair öz içində yazmaq üçün bircə söz belə tapa bilmirdi; ekrandakı səhifə Maleviçin rəngi ağarmış "qara kvadratı” kimi günlərlə boş qaldı. İçkinin də bir faydası yox idi. Şairin daxili dili tutulmuşdu; daxilən lal olmuşdu. Düşünə bilir, yaza bilmirdi; kəlmələr mənalarını tərk etmişdilər. İçindəki  sözlərin yerində nəhəng sükut səhrası yaranmışdı və bu sükut xərçəng hüceyrələri kimi get-gedə onun bütün vücuduna yayılırdı, necə deyərlər, "səhra böyüyürdü”.

Bir müddət belə davam etdikdən sonra Cırtulla-69 telefonda şairin artıq istəsə belə yaza bilmədiyini onun öz dilindən eşidib xeyli kədərləndi və təəssüflə qeyd etdi ki, artıq ona qonorar verə bilməyəcək. Çünki yuxarılar onun yazmamaq, susmaq əzabını, cəhdini istedad kimi qiymətləndirirdilər, indi isə o tükənib, istəsə belə yaza bilmir; artıq yazmamaq üçün zəhmət çəkmir, sadəcə, yaza bilmir deyə yazmır. Havayı pendir isə ancaq tələdə olur. Hətta Cırtulla-69 yaza bilməməklə yazmamaq arasında, susmaqla anadangəlmə lallıq arasındakı qədər böyük bir fərq olduğunu söyləyib şairi yuxarıların verdiyi dəyəri, göstərdiyi etimadı  kefə xərcləməkdə günahlandırdı, arada yaranan uçrumun dərinliyini göstərmək üçün rəsmi dilə keçdi: "Sizə yazmamaq üçün yaradılan şəraiti nəyə xərclədiniz? Özünüzə sevgili tapdınız, arvadınıza avtomobil aldınız, yeni evə daşındınız. Yazmamaq üçün hansı məhrumiyyətlərə dözdünüz? Yazmamaq sizi meşşana çevirdi; əzab çəkib dahiləşmək əvəzinə kef çəkib adiləşdiniz. Xəbəriniz olsun ki, siz öz günahlarınızın cəzasını çəkməli olacaqsınız! Bu, özünüzün özünüzə yazdığınız bir taledir, şair, yuxarılar belə olacağını gözləmirdi. Siz onların da etimadını doğrultmadınız. Təəssüf...”

Dəstəyi asdıqdan sonra şair evin ortasında büzüşmüş şar kimi yalqız qaldı; o, özü-özünü ifşa etmişdi, artıq yazmamaqdan da əli üzülmüşdü, çünki istəsə belə yaza bilmədiyini etiraf etmişdi. Yol burada bitirdi; burdan o yana sonu görünməyən kimsəsizlik və dəlilik başlayırdı; geri dönmək isə, sadəcə, mümkün deyildi, həm gücü qalmamışdı, həm gözləyəni; unudulmuş köhnə qəsr kimi uzaq tərkedilmişliyində öz-özünə uçub-tökülməkdən savayı ağlına heç bir sonluq gəlmirdi. İntihar fikri beynində səfillik içində ölmüşdü. Nə edəcəyini bilmədən kompüterini yandırıb yarımçıq qalmış yazılarına bir də göz gəzdirmək istədi və birdən gözünə ekranda vaxtilə axıra qədər baxa bilmədiyi filmin faylı sataşdı. Heç bir maraq hissi olmadan faylı açdı və filmdə qaldığı yeri axtardı... 

...Uzun qəbzəli qılıncını ehram sükunətinə layiq bir ədəblə önünə uzadıb həsir döşənəcəyin üstündə diz çökmüş qədim Samuray ənənəyə görə harakiridən əvvəl yazdığı son şerini oxumağa başladı: "Əyninə vətənimin gözəlliyini geyinən ölüm, qürurumun yarasını sağaldacaq bir azdan və məni alçaldılmış bədənimin həbsindən qurtaracaq...” Arxasınca da asiyalı qətiyyəti ilə bağırdı: "Əlvida mənim ləyaqətim, sənin uğrunda yaşaya bilmədim, amma sənin uğrunda ölürəm!” Və var gücü ilə ikiəlli tutduğu qılıncı mədəsinə soxdu, içalatının ağrısı dərhal üzünü acı qırışlarla örtdü; sanki, çuğundur bir anda çürüdü. Daşla əzilmiş ilan başı kimi yaranın şiddətindən xurd-xəşil olumuş sifəti samurayın iradəsinin ağrıya yenildiyinə işarə edirdi. Ancaq o son gücünü topladı, sifəti yenidən qətiləşdi və qarnına soxduğu qılıncı qəfildən aşağı dartıb bütün içalatını doğradı. Ağrının yeni dalğası onun başını sinəsinə endirdi, amma bu da ölüm deyildi. Samurayın özündən əl çəkmək fikri yox idi; o alçaldılmış ləyaqətinin qisasını özündən axıradək almaq niyyətindəydi. O, indi özü ilə bir düşmən kimi rəftar edirdi; yenidən yavaş-yavaş özünə gəldi; ilan əzilmiş başını gizlətdiyi bədəninin altından çıxardı. Samuray son gücünü toplayıb yaralı qurd kimi gərildi və bu dəfə qılıncı var gücü ilə qarnında sağa-sola çəkdi. Bu hərəkətdən sonra arxada dayanmış başqa bir samuray əlində hazır tutuduğu qılıncı gücü gəldikcə hərləyib intihar edən samurayın başını göz qırpımında bədənindən ayırdı. 

Ləyaqət təhqirə qalib gəldi. 

Yuxarılar Cırtulla-69-un əliylə verdiyi qonorarı diliylə kəsdikdən bir müddət sonra şairin özünü ucuz xəyalların yüksəkliyindən bahalı əşyaların dibinə atan və öz varlığının dəyərini qapısını dolu camadan kimi dizi ilə bağlaya bildiyi qarderobunda gizləyən arvadı bəhanə axtarırmış kimi boşanmaq üçün məhkəməyə ərizə verdi; səbəb: çox içir, möhtərəm hakim, evə baxmır. Sevgilisi bədənini yuxarıların qarşısında yazmamaq öhdəliyi götürüb pula pul deməyən başqa birinə bağışladı və şair bir axşam küçənin ortasında tək qaldı; nəhəng səmanın altında və dib-dibə binaların ucsuz-bucaqsız boz meşəliyində azıb hara getməli olduğunu kəsdirə bilməyən, məkandan və zamandan yetim qalan qədim bir dahi kimi  tək-tənha... 

Anbaan qocaldığını hiss etdi; yan-yörəsində qaynaşan səssiz insanlar bir anda gözünə bir-birini ovlamağa çıxmış nəhəng həşəratlar kimi göründülər; bir-birlərinə bənzəyən irili-xırdalı miskin həşəratlar. "Onları bir-birinə bənzədən zahiri görünüşləri deyil, – şair baxışlarından kin yağan qələbəliyin ortasında lənətlənib qovulmuş yalqız şeytan məyusluğu ilə başını köksünə sallayıb düşündü, - onların hamısının faciəsi var, amma heç birinin əhvalatı yoxdu. Faciələrinin səbəbi əhvalatsızlıqlarıdır. Səhraya çevrilmiş dənizdə boğulurlar. Yanmış meşədə itkin düşüblər. Saldıqları şəhər  ucsuz-bucaqsız çöl kimi boşluqdan ibarətdir. Tikdikləri göydələnlərdə zirzəmi həyatı yaşayırlar. Sanki, tanrı onları palçıqdan düzəldib, amma özündən can üfürməyi unudub. Cansızdılar, ona görə də özlərini nə günahkar bilirlər, nə mömin. Ölümdən deyil, qədim saxsı küp kimi qəfildən düşüb çiliklənməkdən qorxurlar; özlərini köhnə əşya kimi bir-birilərindən qoruyurlar. Toxunsalar çiliklənəcəklər. Həyatlarına əhvalat bəxş edəcək heç bir cəhdin müəllifi deyillər. Çünki onları heç vaxt öz həyatlarına yaxın buraxmayıblar... Bəs məni necə? Əşi, məni də öldürdülər!” – məşhur lətifənin sonluğunu xatırlayıb gülümsündü. 

 

Dəhşətli bir istəklə bu cansız, məqsədsiz, arzusu kor, ümidi iflic qaraltı qələbəliyinin arasından qaçmaq, biryolluq yoxa çıxmaq, öz həyatından itkin düşmək istədi şair. Amma hara qaçsın? Yoxa çıxmaq, itkin düşmək üçün boş bir yer qalmışdımı dünyada? İnsan bütün boşluqları öz əti ilə doldurmuşdu yer üzündə. Yadına lovğa pişik düşdü; keçmiş məhlədəki lovğa pişik. "Görəsən, sağdırmı? Pişiklər neçə il yaşayır ki?” Axırıncı dəfə görüşəndə pişiyin dediyi sözləri xatırladı: "Çətinliyə düşsən gələrsən yanıma, şair, zibillikdəyəm!” 

Şair cənnətdən qovulmuş Adəm kimi ayaqlarını sürüyə-sürüyə köhnə məhləyə yollandı; yol boyu üfüqdə düzülmüş, böyük bir xalqın edamına yetəcək sayda qurulan, öz qurbanlarının zühurunu gözləyə-gözləyə ağır-ağır enib qalxan, sanki, ayaq üstə durmaqdan bezib gərnəşərək qaranlıqda daha da qorxunc görünən canlı dar ağaclarına - zəhmli və yorğun neft mancanaqlarına baxa-baxa irəlilədikcə ona gəlirdi ki, ancaq üzüaşağı enir, hər addımını boşluğa atır; köhnə məhəllə, sanki, bir dağın ətəyində, bir yarğanın dibində idi. Amma əyri-üyrü yolun həndəvərindəki qaranlıq döngələr, bir-birini əvəz edən tinlər, ard-arda işıqları sönən evlər, dükanlar ovuc içi kimi bir yastanda düzülmüşdü; bəs bu dibə enmə duyğusu ona hardan gəlirdi? Bəlkə, köhnə məhləyə qayıtmaqla o həm də öz keçmişinə geri dönürdü və bu enmə onu şəhərin deyil, taleyinin relyefinin dibinə aparırdı? Keçmiş bəyəm insan ömrünün dibidir ki? Şair endikcə düşünür, düşündükcə enirdi. "Zaman şaqulidir! – Sualların əlində yolçunun girinc-giriftar qaldığını görən yol müdrik bir yorğunluqla dilləndi, - Ömür üfüqi yox, şaquli prosesdir; doğulursan, sonra zamanda qalxmağa başlayırsan, qalxırsan, qalxırsan, qalxırsan, qalxdıqca gücün tükənir, o qədər tükənir ki, bir gün dişinlə, dırnağınla qalxmağa çalışırsan; amma sonunda anlayırsan ki, artıq qalxmaq mümkün deyil, geriyə qayıtmaqdan başqa əlacın yoxdur və bu dəfə doğulduğun, boy atdığın yerə ölmək, gömülmək üçün qayıdırsan, daha doğrusu, enirsən. Bəzən öz ayaqlarınla, bəzən kəlləmayalaq!” Yolun bu müdrik şərhindən hətta sevindi şair; sevindi ki, o, zamanın dibinə kəlləmayalaq deyil, öz ayaqları ilə enir və dibdə onu doğma bir pişik gözləyir. Ancaq yenidən "ahı fələkləri yandırdı”; birdən pişik də öz zamanının dibinə yuvarlanıbsa...

Sular ayın gözəlliyinə dartınıb yalvaranda gəlib köhnə binanın qabağına çatdı. Cəbiş müəllimin dükanının zəif işiğı hələ də sönməmişdi; yoxsulluğa xas utancaqlıqla korun-korun közərirdi; öz qocalığına yas saxlayan nurani hüznü vardı bu solğun işıltıda. Neçə müddətdir ilim-ilim itən köhnə müştərisinin qəfil zühuruna uşaq kimi sevinən dilsiz-ağızsız Cəbiş müəllimin hövlənak verdiyi "Şair, nə əcəb sizdən?” sualına o, içindəki sükutun dili ilə cavab verdi: "Cəbiş müəllim, siz fizika müəllimisiniz, nə dediyimi başa düşəcəksiziniz, artıq bu dünyada inandığım yeganə əbədiyyət ümidsizliyin sonsuzluğudur. Bu, elə bir sonsuzluqdur ki, davam etdikcə kəmiyyətin keyfiyyətə çevrilməsi baş verir, Cəbiş müəllim;  sonsuz ümidsizlikdən müvəqqəti ümidlər yaranıb yox olur, o müvəqqəti ümidlərdən biridir məni buraya gətirən...”  Sonra şair köhnə, həm də tanış məyusluqla həmişəki kimi Cəbiş müəllimdən nisyə dəftərinə adını yenidən yazmasını xahiş etdi, həmişəki kimi adının qabağına da siftə olaraq bir şüşə araq. Cəbiş müəllim həmişəki kimi eynəyini burnunda tarazlayıb könülsüz-könülsüz önündə həmişə açıq olan dəftərə həmişəki doğma adı yazdı, amma bu dəfə şair əlindəki şüşəni yelləyə-yelləyə evinə tərəf deyil, zibilliyə tərəf yollandı. 

Pişik zibillikdə üstünə "Napoleon tortu” yazılmış boş karton qutunun içində, az qala, Napoleon lovğalığı ilə  uzanıb fikrə getmişdi. Şairi görəndə heç qımıldanmadı da "Xoş gördük! – Deyib pişiyin özünü də vecinə almayan, azad, qayğısız quyruğu ilə onu salamladı. - Buyur, keç yuxarı başa, ürəyin haradan istəyir oradan otur, zibillik olmağına baxma, bura azadlığın evidir”. Şair sınıq bir əlüzyuyulanın üstündə oturub şüşəsini başına çəkdi; içində bir acı o biri acıya qarışdı, gözləri sulandı, burnundan tüstü çıxdı, bədənindən qızılca xəstəliyinə oxşayan bir şey gəlib keçdi və birdən ona elə gəldi ki, vücudunda özü-özünün zəlzələlərlə, qasırğalarla, sellərlə darmadağın etmiş bir təbiət asta-asta özünü bərpa edib bir ahəng yaratdı; qoca düşüncələr yenidən gənc hisslərlə qucaqlaşdılar və onların bu nisgilli görüşündən qəribə, yanıqlı bir səs eşidilidi, get-gedə bu səs dumanlı  bir şeirə çevirildi, sanki, küsüb getmiş sehrli sözlər qəfildən geri qayıtmağa başladılar. Əvvəlcə bunu içkinin zədəli beyində yaratdığı səs halüsinasiyası zənn etdi şair, amma yox, o, get-gedə şeirlə, sözlə dolduğunu hiss edirdi. Deyəsən, onun özünə xəyanət bahasına sürükləndiyi meşşan həyatından  küsüb gedən bütün sözlər bu zibilliyə sığınmışdılar və indi özlərinin boş, uçuq-sökük köhnə yuvalarını tanıyınca ağlaya-ağlaya, sevinə-sevinə bir-bir ora qayıdırdılar. Amma bu sözlər ona məna gətirmirdilər. Şair bunu hiss edib şad oldu, çünki onun şair inancı artıq mənaların əbədiliyndən usanmışdı, sözlərin faniliyinə sığınmağın vaxtı çatmışdı. Mənaların dünyası yalana təslim olmuşdu.  Bunu pişik də bilməliydi: "Mənaların əbədiliyi artıq məni məngənə kimi sıxır, köhnə dost! Bir gün ya zəlzələdən, ya vəlvələdən bütün sözlər öz mənalarından uçub gedir, geriyə daşlaşıb ağırlaşmış mənalar qalır, məna xarabalığına çevrilir şair; məna var, söz yoxdur. Sözlər itaətkar qul kimi bizi içimizdəki mənaların yükündən xilas edir, onların bizi əzən ağırlığını daşıyıb çölə atırlar və zaman keçdikcə özləri də bir-bir bu yolda tələf olurlar, onları yeniləri əvəzləyir, sonsuza qədər belə olacaq; mənalar həmişə yaşayacaq, sözlər həmişə öləcək. Necə ki, insanlar həmişə ölür, insanlıq isə həmişə yaşayır. Mən öz sözlərimi axtara-axtara bura, sənin zibilliyinə gəlib çıxdım, köhnə dost! Mən onlarla vidalaşmaq istəyirdim!” – karton qutuda uzanıb onu dinləyə-dinləyə quyruğunun rəqsinə baxan dördayaqlı Napoleona bunları dedi şair və ayağa qalxıb əlindəki şüşədən daha bir qurtum içdi, sonra daha bir qurtum.... Sözlər, doğma sözlər köçəri quş dəstələri kimi geri qayıdırdılar, içində bir uçuş yüngüllüyü hiss edirdi. Sözlər geri döndükcə şair zibillikdə sürətlə qocalırdı; saç-saqqalı sürətlə uzanır, üz-gözü sürətlə qırışır, beli sürətlə bükülürdü. Şair özü də vücudunda gözlə görüləcək qədər baş verən bu qocalmaya heyranlıqla tamaşa edir, əsən əli ilə uzanan saçlarını, qırışan dərisini yoxlayır və mat-mat gözünün qabağında qocalan özünə baxırdı. Pişiyin vecinə də deyildi; qabaq pəncələrini boynunun ardında çarpazlayıb arxası üstə uzanmışdı, axan ulduzları gözləri ilə yola salırdı. 

"İcazə ver, deyim nə baş verir, – pişik heç təhrini pozmadan dedi və quyruğu ilə yan-yörəsində vızıldayan anadangəlmə sırtıq ağcaqanadı qovaladı.  - Hər məkanın özünəməxsus zamanı var; şəhərdəki zamanla zibillikdəki zamanın sürəti eyni deyil; bəlkə, dənizin zamanı da meşənin zamanından sürətlidir, yaxud dağın zamanı çölün zamanından yavaşdı, bilmirəm, mən şəhərdə böyümüşəm. Yəqin ki, hər ölkənin, hər şəhərin də öz zamanı var. Bəlkə, siz şairlərin "vətən, vətən” deyib uladığınız da aid olduğunuz zamanın həsrətidir. Mən burada zamanın sürətini hiss etmirəm, çünki zibillik mənim vətənimdir. İndi o, səni də öz zamanına uyğunlaşdırır, qocalmaqdan qorxma, sən qocalmırsan, köhnəlirsən, zibilliyin zamanı sənin görkəmini məkana, zibilliyə uyğunlaşdırır, sonra bu görkəmlə kefin istəyən qədər yaşaya biləcəksən bu atılmış, tərk edilmiş köhnələrin arasında. İstəsən, bu köhnəlikdən sənə təzə ev də tikərik”. 

Pişiyin danışdığı müddətdə şair qocalıb qurtardı. Zibillikdəki zaman hətta onun paltarlarını da dartıb bir neçə yerdən cırdı, bir bankanın dibində qalan tomatı torpağa qarışdırıb üst-başına yaxdı, şairdən qulyabaniyə oxşayan bir şey düzəltdi və şair pişiyin önündə fırlanıb yeni halını ona göstərərək: "bu da sənin vətəninin əl işi, çox ağ eləmədi ki?” – dedi və pişikdən; "Yox, indi əsl şairə oxşadın, azadlığın bədəninə!” cavabını aldı. Cavabdan məmnun olan şair özü ilə birlikdə köhnəlmiş kirli şüşəni başına çəkdi və üzünü səmaya tutub bayaqdan içinə dolan sözlərin yaratdığı şeri söyləməyə başladı. Ancaq bu şeirdə heç bir məna yox idi, bu, sadəcə, sözlərdən ibarət kədərli bir musiqi idi. Sözlər də şairdə azadlığa çıxmışdılar, öz mənalarının əsarətindən, ağırlığından qurtulub sərxoş bir yorğunluğa dalmışdılar.

Mənanın itdiyi yerdə azadlıq başlamışdı...                   

Mənbə: qaynar.info